Membros do equipo de investigación que elaborou a ferramenta no Centro Ramón Piñeiro. XOÁN A. SOLER

Un total de 3.200 arquivos con 61.757 versos conforman a primeira base da datos paleográfica da lírica galego-portuguesa, que foi desenvolta no Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. O obxectivo desta ferramenta que recolle a transcrición de todos os testemuños da tradición trobadoresa mantendo a grafía do xeito máis fiel posible á dos códices orixinais é facilitar o seu estudo. «Con ela vanse poder contrastar moitas das afirmacións que ata o de agora se teñen feito sobre a lingua medieval», asegura Pilar Lorenzo, que xunto con Mercedes Brea e Antonio Fernández Guiadanes estiveron á fronte deste proxecto que ten detrás máis de quince anos de traballo e que aínda continuará desenvolvéndose.

Esta nova base de datos en liña coa transcrición paleográfica acompañada tamén das imaxes orixinais dos códices, denominada PalMed, supón un paso más para o Centro Ramón Piñeiro despois de poñer en marcha en 1998 outra recollendo o corpus completo da lírica galego-portuguesa, incluíndo os textos e información sobre eles. Por que facer esta nova ferramenta coa transcrición paleográfica? «É importante por dous motivos. Primeiro, porque non podes facer unha edición crítica sen ter unha boa transcrición previa. E, segundo, porque a maior parte dos estudos de historia da lingua ou sincrónicos sobre a lingua medieval están feitos sobre edicións e estas non recollen o que din os manuscritos, senón o que propón o editor. Entón, para poder saber como era realmente a lingua na Idade Medie hai que traballar directamente sobre os manuscritos, pero non todo o mundo ten facilidade para acceder a eles e para lelos», responde Mercedes Brea.

A transcrición paleográfica cobra especial relevancia na lírica galego-portuguesa porque conta cunha «tradición pobre, de poucos manuscritos», resalta Antonio Fernández, fronte a outras como, por exemplo, a occitana ou a francesa. Iso fai que, finalmente, se lle preste especial atención á grafía, «que tamén é fonte de moita información e moi relevante». Dese xeito, á hora de facer a transcrición paleográfica do Cancioneiro de Ajuda, o Pergamiño Vindel, o Fragmento Sharrer, o Cancioneiro da Biblioteca Nacional de Lisboa e o Cancioneiro da Biblioteca Vaticana optaron por unha fórmula conservadora, tratando de preservar non só os grafemas, senón tamén a distribución dos folios coas mesmas liñas que ofrecen os manuscritos e a separación dos palabras. «Reprodúcese exactamente todo menos os debuxos e a decoración», explica Mercedes Brea.

Para facer esa transcrición paleográfica conservadora da lírica galego-portuguesa un dos retos foi establecer un código de escrita para adaptar as grafías existentes nos códices orixinais sen que perderan os seus valores. Isto permite estender o seu uso. «Sen necesidade de moitos cambios, a ferramenta podería ser aplicada a calquera das producións líricas medievais e tamén naquelas que non sexan líricas», engade Mercedes Brea. Outra das dificultades para desenvolver PalMed, segundo resalta a investigadora, foi a obtención de recursos económicos para poder contratar persoal e formalo.

Agora, acaban de obter financiamento a través do Ministerio de Ciencia para darlle continuidade con novos traballos. Deste xeito, o proxecto realizado no Centro Ramón Piñeiro, dependente da Secretaría Xeral de Política Lingüística, non vai rematar coa transcrición paleográfica dos códices do xeito máis fiel posible. O seguinte traballo que acometerán, segundo apuntan, é etiquetar toda esa base de datos de xeito gramatical e léxico. A previsión é completar este labor nun prazo de catro anos. «Canto máis coñeces o manuscrito e o que tes dentro, ao ler estudos de hai uns anos, dáste conta do máis fiables que serían as hipóteses que lanzan se se partise deste tipo de transcricións paleográficas e non de edicións críticas», afirma Antonio Fernández.

Interese tamén de investigadores estranxeiros e orixe para novas publicacións

A base de datos paleográfica da lírica galego-portuguesa do Centro Ramón Piñeiro está espertando non só interese en Galicia, «senón que están contactando con nós tanto especialistas como doutorandos doutros países», resalta Pilar Lorenzo, lembrando que esta tradición «supón o nacemento da nosa literatura. Ademais, a nivel peninsular é a primeira transmisión que ten carácter orgánico. É a secuencia de arranque, se un quere entender todo o que vén despois, ten que partir de aí». Pero non é só que esperte o interese, senón que tamén esta transcrición paleográfica xa está propiciando que saian novas publicacións, segundo apuntaron desde o equipo que dirixiu PalMed.

Un dos puntos fortes que achega esta nova ferramenta é que se trata, apuntan, dunha auténtica base de datos, xa que o existente ata o momento «son repositorios textuais que permiten certas buscas, pero moi limitadas», afirma Antonio Fernández. Nese sentido, «hai a posibilidade de facer combinacións entre campos de busca distintos para obter uns resultados moi específicos, algo que non permiten outras aplicacións que están dispoñibles», engade Brea, lembrando tamén que se trata dunha transcrición paleográfica moi conservadora, algo que tampouco é habitual.

Xunto a Mercedes Brea, Pilar Lorenzo e Antonio Fernández, tamén traballaron nesta nova base de datos José Carlos Sánchez Rivas, Carmen de Santiago, Helena Bermúdez, Déborah González, Simone Marcerano, María Isabel Morán Cabanas, Susana Pedro e María Ana Ramos. «Unha das fortalezas para desenvolvela foi que traballamos xente de distintos ámbitos e é un proxecto internacional con colaboradores de distintos países», destaca Pilar Lorenzo.

As autoras Berta Dávila, Ana Fontenla, Sara Vila Alonso e Antía Yáñez.

Oluns que vén celébrase o Día das Escritoras, unha data aínda sen moita tradición, pero necesaria para reivindicar o papel das mulleres na escrita. Certo é que na literatura galega temos de mascarón de proa a Rosalía de Castro, pero non o é menos que foi un caso excepcional en todos os sentidos. O presente século está chamado a reverter esta anomalía e a día de hoxe moitos son os nomes de referencia nas nosas letras. Elas emprenderon un camiño non sempre doado que facilitou e facilita a andaina ás novas xeracións.

Berta Dávila. XOAN A. SOLER

Mentres en poesía publican a unha idade precoz, en narrativa non ocorre o mesmo, quizais porque unha novela precisa de máis alento, de máis tempo e doutras condicións das que non goza a xuventude actual. As editoriais afanáronse en realizar antoloxías coas novas promesas poéticas, pero ese intento non callou noutros xéneros. Quizais algunhas desas voces rematen por escribir tamén narrativa, como lle aconteceu a Berta Dávila (Compostela, 1987), que se iniciou co poemario Corpo baleiro, pero a quen lle chegou o éxito no 2015 con O derradeiro libro de Emma Olsen. A esta novela seguíronlle Carrusel e Illa decepción, coas que recibiu o favor da crítica e do público grazas ao seu estilo coidado ou ás imaxes precisas que nos insiren en mundos cheos de autenticidade. A súa escrita envólvenos nun mar de sentimentos e logra penetrar psicoloxicamente nas personaxes, especialmente nas femininas, que acadan gran protagonismo. A enfermidade, a saúde mental, a morte ou a memoria son temas recorrentes e que trata de maneira memorable.

Da poesía tamén procede Lara Dopazo (Marín, 1985), que hai un ano publicou o celebrado libro de relatos O axolote e outros contos de bestas e auga, co que gañou o Premio Illa Nova. Anteriormente fixérase co certame Antía Yáñez (Burela, 1991) con Senlleiras, unha novela de grande éxito que intercala a historia de dúas mulleres en épocas moi diferentes, pero igualmente silenciadas. Yáñez defende que as súas obras son unha arma para cambiar o mundo, un instrumento capaz de entreter, por veces divertir, pero tamén de concienciar e, sen dúbida, faino grazas ao bo manexo do misterio e da acción.

Antía Yáñez. ANGEL MANSO

O Premio Illa Nova de Narrativa está destinado a menores de 35 anos, nunha aposta da Editorial Galaxia polos novos valores. O vindeiro mes estará nas librerías Oito días sen Eva Cortes, a novela coa que Sara Vila Alonso (As Neves, 1989) gañou a última edición. Esta xornalista mantén a súa mirada na ficción, pois será a través dunha redactora dun xornal que vaiamos debullando as pistas da desaparición dunha muller, ao tempo que descubrimos paralelismos entre ambas, sobre todo en relación cos seus medos e desexos.

Sara Vila Alonso.

Finalista deste premio foi Andrea Barreira (A Fonsagrada, 1986) con Palabra de bruxa, unha obra que aínda a semana pasada era recomendada nestas páxinas pola instagramer Surfeando Libros. Agora ben, tamén hai voces que se estrean sen o respaldo dun xurado, como Ana Fontenla (Vilagarcía, 1992), que en Números vermellos afrontou os problemas da súa xeración: a precariedade, a busca da identidade, a incerteza, o amor... Son textos moi heteroxéneos, que dialogan moi ben co seu traballo performativo e teatral, que nos aguilloan como sociedade e nos retratan, especialmente ás mulleres. Dende o mundo da escena soa con forza Ana Abad de Larriva (Vigo, 1988), gañadora do premio de textos teatrais Vidal Bolaño con A sombra das árbores e, máis recentemente, do I Certame de Microteatro da Memoria, onde dá voz a María, a nai do último alcalde republicano de Tui.

Ana Fontenla. monica irago

Elas son só algunhas das nosas escritoras novas e veñen non só para quedar, senón para axitar o panorama editorial dende a súa perspectiva millennial. Unha xeración preparada e crítica, que reclama o seu espazo e a quen lle quedan todas as historias por contar.