Ana María Pérez Veiga
CPI de Castroverde (Lugo)
apveiga@edu.xunta.es

Na comunidade de aprendizaxe do CPI de Castroverde aplicamos actuacións educativas baseadas en evidencias científicas para mellorar os resultados e a convivencia escolar.
Actualmente, en todo o mundo está xurdindo unha nova cultura baseada en como funciona o cerebro usando o método científico, o pensamento crítico e os coñecementos sobre a evolución humana.
     

Mapa sobre aspectos relevantes da formación docente en neurociencia

Grazas ao Plan de formación permanente do profesorado que coordina o Centro de Formación e Recursos de Lugo, recibimos por primeira vez formación sobre as achegas realistas que pode facer a neurociencia á educación. Isto permitiunos afondar nas bases científicas da aprendizaxe, coñecer as afirmacións infundadas ou neuromitos educativos e poñer en práctica novas actuacións, complementando as xa iniciadas nos cursos anteriores.
 

Algúns descubrimentos en neurociencia de utilidade na práctica educativa

• A aprendizaxe é altamente dependente dos estados motivacionais e emocionais do individuo, incluíndo o nivel de atención.
• Cada capacidade intelectual require a activación e coordinación de moitas áreas diferentes do cerebro. Carece de base científica real supoñer que o cerebro ten capacidades independentes sen ningún tipo de relación entre elas.
• Algunhas substancias que poden inducir cambios no cerebro durante a aprendizaxe pódense tomar do exterior, como certos alimentos, pero outras substancias prodúcense de forma endóxena, como a adrenalina ou os glicocorticoides durante unha situación de estrés.
• A mellora cognitiva pódese lograr a través de medios non farmacolóxicos, como a nutrición, o exercicio físico e os períodos de sono adecuados.
• Un elevado consumo de cafeína nos nenos e nenas pode causar varios problemas.
• A glicosa é esencial para a función do cerebro e debe ser proporcionada na dieta diaria. A falta de suficiente comida (por exemplo, por non almorzar) pode incidir negativamente nas capacidades de aprendizaxe e memoria.
• Todos os cerebros humanos son similares en estrutura e as diferenzas mínimas que se encontran de vez en cando non son sempre explicadas polas capacidades intelectuais que se observan.
• Os estudos experimentais demostraron que os nenos e nenas son máis propensos a aprender dunha persoa (mestre ou compañeiro) que dun aparato inanimado. Aprender dun adulto ou doutro alumno é máis eficaz (tanto se se usan materiais tradicionais ou dixitais) que facelo dun ordenador.

Plasticidade das neuronas durante toda a nosa vida

Numerosos estudos científicos conclúen que o número de contactos sinápticos se poden aumentar como consecuencia do proceso de aprendizaxe.
A memoria e a aprendizaxe implican a modificación de sistemas intracelulares que dan lugar a cambios máis ou menos prolongados nas respostas sinápticas. Nalgunhas ocasións danse, ademais, cambios estruturais identificables. Aquelas redes neurais das que formen parte as sinapses afectadas verán modificada a súa capacidade de procesamento de información.

Estas modificacións con respecto á situación previa (antes do proceso de aprendizaxe) é o que se considera memoria no ámbito celular. A actividade neuronal derivada da experiencia xera unha “pegada” anatómica e funcional no cerebro que non só implica as neuronas, como se pensaba, senón como se demostrou recentemente tamén a outras células, os astrocitos.

O sistema límbico e a importancia das emocións no proceso educativo

O sistema límbico fai referencia a unha serie de estruturas corticais, núcleos subcorticais e vías nerviosas nas que os seus circuítos neuronais codifican funcións vexetativas, estados internos subxectivos e comportamentos non sempre ben definidos, pero que, en xeral, engloban os correspondentes á emoción e á motivación.

Está comprobado o impacto dos eventos emocionais na capacidade de aprender, polo que é de grande importancia crear un clima emocional positivo durante a aprendizaxe, tendo en conta tanto factores persoais como organizativos.

As funcións do sistema límbico relaciónanse principalmente co control e a regulación dos estados emocionais e motivacionais e coa manifestación comportamental destes. Non obstante, determinadas estruturas englobadas no dito sistema cumpren funcións complexas relacionadas cos procesos de aprendizaxe e memoria, que non gardan relación coa función que se lles deu en principio ás estruturas límbicas como centro emocional e instintivo. Esta evidencia fisiolóxica coincide plenamente coa crecente importancia que se lles da ás emocións na educación.

O problema da atención

Unha das maiores preocupacións do profesorado é o nivel de atención do seu alumnado durante as clases. A atención é o proceso mediante o que somos capaces de seleccionar percepcións ou representacións internas. A memoria episódica é o almacén das nosas experiencias persoais acompañadas do contexto no que ocorren. Hai varias demostracións experimentais que nos indican que a perturbación da atención deteriora o almacén de información episódica. A multitarefa debida a dispositivos móbiles prexudica a concentración dos escolares.

Neuromitos

Un neuromito é unha concepción errónea xerada por un malentendido, unha mala interpretación ou unha cita equivocada de datos cientificamente establecidos para xustificar o uso da investigación cerebral na educación e noutros contextos.

Como a neurociencia é unha disciplina de recente aparición, xorden e difúndense neuromitos, ás veces por intereses comerciais. Hai tres principios que sinala o profesor Paul Howard-Jones no libro Investigación neuroeducativa. Neurociencia, educación y cerebro: de los contextos a la práctica.

1. Cales son os principios científicos?
2. Como se avaliou a idea en termos científicos?                            
3. Onde están publicados e avaliados estes resultados?   

A información sobre os neuromitos identificados pola OCDE (xa no ano 2002) atópase dispoñible en internet. Desde esa publicación demostrouse a existencia de moitos máis.

Algunhas destas afirmacións erróneas son as seguintes:

• Neuromito 1: o cerebro é só plástico para certos tipos de información durante "períodos críticos" específicos nas primeiras etapas da vida dunha persoa.
• Neuromito 2: os "ambientes enriquecidos" aumentan a capacidade do cerebro para aprender.
• Neuromito 3: as persoas aprenden mellor cando reciben información no seu estilo de aprendizaxe preferido (por exemplo visual, auditivo ou cinestésico).
• Neuromito 4: só usamos o 10 % do noso cerebro.
• Neuromito 5: refírese á representación da linguaxe no cerebro: a crenza de que por cada novo idioma aprendido, máis dificultades aparecerán coas demais linguas. Outro mito relacionado é o que afirma que os coñecementos sobre dúas linguas diferentes están localizadas en áreas cerebrais separadas e non teñen puntos de contacto.
• Neuromito 6: cerebro esquerdo e cerebro dereito, que propón que hai que lles ensinar aos nenos e nenas segundo nacesen cunha predominancia dos hemisferios cerebrais, o esquerdo ou o dereito.

Formación sobre neurociencia e actuacións educativas no CPI de Castroverde

O neurocientífico Dr. José María Delgado García (director da División de Neurociencias da Universidade Pablo Olavide de Sevilla) nunha sesión do Plan de formación no CPI de Castroverde sobre a utilidade da neurociencia en educación.

O neurocientifico Dr. Xurxo Mariño (NEUROCOM, Universidade da Coruña) explicando o funcionamento do cerebro no CPI de Castroverde.

Os bos resultados obtidos nos últimos cursos animan a continuar afondando no coñecemento das evidencias científicas sobre educación e aumentando o número de "actuacións educativas de éxito" que se levan á práctica no centro educativo.

Actuacións educativas do curso 2014/15 no CPI de Castroverde.

Conclusións

As actividades de formación do CPI de Castroverde foron un factor decisivo na mellora dos resultados e do clima de convivencia. A gran calidade dos cursos que se realizaron  facilitou a aplicación inmediata na aula.

Aínda que se necesita un esforzo para establecer unha linguaxe sinxela e común entre os profesionais da educación e os expertos en neurociencia, o estudo do cerebro estará presente, cada vez máis, nas prácticas educativas.
Interesa tanto a docentes como a familias non caer en pensamentos máxicos ou crenzas infundadas e desenmascarar os neuromitos sobre educación; é necesario que a comunidade poida acceder á formación seria e con rigor científico.
Agradecémoslle á Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria e o CFR de Lugo toda a colaboración que nos teñen prestado para facer posible a nosa participación neste plan de formación.

Como sinalaba Santiago Ramón y Cajal,  "o home —ou muller— que formula un problema non é enteiramente o mesmo que o resolve".