Antonio Reigosa

Ver deriva de vidēre, ‘percibir cos ollos’, mentres que mirar procede de mirāri, co significado de ‘admirar’, ‘admirar-se’ ou ‘sorprender-se’. Podemos afirmar que vemos todo o que miramos, pero non miramos todo o que vemos. E se non miramos, rara vez teremos ocasión de sorprendernos, de descubrir o que ata entón ignorabamos. Mais o que importa é que ao final teñamos ocasión de sentir, de sentire, de ‘percibir a través dos sentidos’. Cantos máis sentidos usemos, mellor!

Vemos, miramos, e despois, só despois, sentimos; só na etapa final deste proceso estaremos en condicións de experimentar esas sensacións, de percibir impresións e de emitir opinións sobre o obxecto ou obra, neste caso de arte, que as provoca. Mais, antes de continuar, permítanme unha brincadeira.

Pensemos por uns momentos que este proceso (ver, mirar, sentir) se produce á inversa; que é a propia obra de arte a que nos somete a nós a exame. Unha fantasía, sen dúbida, que nos permitiría situarnos no lugar da obra de arte e, aproveitando esa facultade para imaxinar situacións da irrealidade, poñernos a nós mesmos a proba para descubrir elementos da nosa personalidade que adoitamos ignorar. Fantasiar sobre o modo en que nos presentamos á vista “do outro” (aínda que ese outro sexa inerte) vai provocar que intentemos xerarquizar algúns aspectos de nós mesmos que consideramos relevantes: figura e aspecto físico, atractivo, color, vestiario e ornamentación, linguaxe xestual, coñecementos… e, en xeral, todo aquilo que entendemos que pode xustificar que pertencemos a un tempo ou época determinada e a un lugar xeográfico e cultural concreto.

Un tempo e un lugar, un patrón estético que se entende “actual”, aínda que ese presente, como moi ben sabemos, teña múltiples facianas que ofrecer. Engadamos que usamos determinados obxectos ou ferramentas, que dicimos e nos comunicamos de determinadas maneiras, que nos adornamos e actuamos... consonte unha lóxica contemporánea, unha estética e cuns obxectivos ou condicionantes que podemos definir, delimitar e nomear.

Mais non nos precipitemos no insondable abismo da fantasía e non esquezamos que somos nós quen lle dá voz, imaxe e son a esa abstracción. Vemos, miramos e sentimos grazas a este xogo de espellos que nos retrotrae no tempo, máis recente ou máis recuado, pero aínda non imaxinamos que esa obra de arte, que sempre pertence ao pasado, deberá imaxinarnos como individuos do futuro. É seguro que lle faltarán palabras, sexa para o tipo de corte de pelo que levamos ou, por non estendernos en detalles, para a roupa que vestimos. A capacidade desa obra para descubrirnos será, evidentemente, limitada, pero non tanto a nosa para descubrila a ela se procuramos os medios necesarios para interrogala. Unha vantaxe, as obras de arte sempre nos veñen do pasado.

Ben, pois deixemos xa a charabisca. Volvamos ao territorio do posible e poñámonos diante dunha obra artística de calquera época, sempre pretérita como dixemos. E sexamos agora nós os que contemplan (ven), observan (miran) e tratan de comprender (sentir) o que temos diante.

O cadro, a escultura, o relevo, a fotografía…, calquera expresión artística constitúe unha historia, un relato elaborado por alguén que narra desde un punto de vista normalmente persoal mais non illado dun tempo e dun lugar.

A obra de arte é unha forma máis, pódese considerar unha ferramenta ou soporte de comunicación, creada ou elaborada, imaxinada, en definitiva, por alguén que atende e obedece a uns patróns estéticos, culturais e ideolóxicos que se reflicten en toda e cada unha das súas creacións. No caso de autorías con nome e biografía coñecidas saibamos que tampouco, nin sequera os considerados xenios, se libran do virus da contemporaneidade, aínda que ese autor ou autora fose considerado transgresor ou incluso revolucionario.

Todas e cada unha das obras de arte son o resultado dunha experiencia, da vital do seu creador ou creadora. Ademais de ter en conta cuestións de carácter técnico, os motivos ou temas, a composición, a cor, o material do soporte, o estilo…, dos que a maioría das persoas non adoitamos ter grandes coñecementos (e sen negar que estes datos sempre nos ofrecen información de relevancia), non debemos esquecer que con cada obra de arte viaxa no tempo unha especie de ADN, unha información xenético-cultural que vai resultar transcendental.

Se sometemos a cada unha destas obras de arte polas que sintamos interese a unha especie de entrevista como a que propoñiamos uns parágrafos máis atrás, poderemos obter respostas satisfactorias.

Quen son, como se chaman, como visten, que usan, que fan, de que falan, que estarán pensando… De tratarse dunha pintura e se queremos saber do autor ou autora, fixémonos na luz e na cor pois responden a estados de ánimo. O trazo e a calidade do debuxo, á parte da pericia, transmiten o grao de seguridade ou inseguridade con que se executa a súa obra. A elección dos personaxes que se retratan nunca é casual. Ricos ou pobres, plebeos ou nobres, mulleres ou homes, deuses ou demos, segundo predominen uns ou outros, estaremos ante un ou outro tipo de discurso e de intencións. Nada sobra; todo é importante.

Os autorretratos, que tanto proliferan, adoitan ser grandísimos espellos, non só físicos, senón sobre todo introspectivos, auténticas psicanálises do personaxe-autor ou autora. Un detalle de interese no que pouco ou case nunca se repara é, de habela, o do tamaño ou os reberetes da sinatura do autor ou autora da obra en cuestión. No exceso ou na ausencia destes repenicos pode translucirse soberbia, crítica, queixa… ou todo o contrario.

Cada elemento que aparece nunha obra de arte, mesmo o tamaño e as xerarquías que se establecen na organización da escena, ten significado.

Goya representa ben o paradigma do autor que transmite o seu temperamento e estado de ánimo a través das súas obras. É unha constante no seu quefacer. Cada obra é un discurso, sexa queixa, lamento ou crítica vestida de caricatura da sociedade do seu tempo, tanto das clases populares como da realeza. El mesmo, cos seus problemas de saúde ou coa xordeira, cóntanos da súa desesperación ou da dor que lle causa a guerra, recorrendo como recurso técnico á ausencia de luz, como sucede nas pinturas negras, ou pintándose rodeado de monstros.

Propoño, para rematar estas liñas, un exercicio arredor da escena do cadro que se reproduce e que se pode contemplar no Museo Pazo de Tor, en Monforte de Lemos. Trátase, con moita probabilidade, da copia, de autor descoñecido, dunha obra de Murillo. Representa unha muller moza dando de mamar leite do seu peito a un home maior.

Se só vemos, nada de interese sucederá. Mais se miramos, entón veremos que hai outros elementos que forman parte da historia que se quere contar: o vestiario, a posición dos brazos do ancián ou os grillóns que lle rodean os nocellos…

Convido o lector ou lectora a que se, de verdade, quere chegar a sentir que comece o diálogo, que pregunte e se pregunte por todo o que lle chame a atención. Só debo adiantar que esta escena forma parte dun mito moi antigo que chega a nós vivo (aínda se sigue pintando, esculpindo e narrando) a pesar de todo. E que, por se fose de axuda, ten moito que ver co se propón nesta adiviña:

O neno que mama o meu peito

é o avó dos meus fillos

e o home da miña nai;

adiviñe, señor rei,

e, se non, solte ao meu pai.

Claro que para acertar a adiviña que se propón ou o misterio que agacha esa imaxe teremos que estar dispostos a acometer unha longa, pero sempre frutífera, aprendizaxe.

Conclúamos. As obras de arte sempre contan historias; só hai que estar en disposición de oír, de escoitar. Unha das primeiras e máis antigas acepcións de sentir é, precisamente esa, a de oír, percibir co sentido do oído. Co tempo, pasou a referirse ao que percibimos a través de todos os sentidos. Cantos máis sentidos teñamos atentos e activos, maior e máis completa e suxestiva será esa información.

Cada obra de arte é un segredo, un misterio, un enigma, unha incógnita, un reto. Neste diálogo que propoñemos entre a obra e nós, que vemos, miramos e sentimos, pode estar ese saber que se aproxima á verdade ou, cando menos, o pracer que nos incita a coñecer, a sorprendernos cando nos aproximamos á única verdade que importa, a que se nos ofrece fresca, acabada de nacer, porque a acabamos de descubrir.