O NOME (Substantivo e adxectivo)

Gramática

Consonte o xénero hainos masculinos e femininos. Fronte aos invariables, os variables presentan oposición de xénero, coas conseguintes diferenzas de significado: sexo, forma, individual/colectivo.

1. Os nomes variables forman o feminino mediante:

1.1. Lexemas distintos: xenro/nora; cabalo/egua; carneiro/ovella; castrón, bode/cabra, cabuxa; boi, touro/vaca; can/cadela…

1.2. Determinante distinto: o/a xornalista, o/a cónxuxe, esta/este hóspede.

1.3. Morfemas:

  • Os máis engaden -a: núa, crúa; malo/mao, mala/má; deusa; bailarina, galopina.

  • Os rematados en -ou mudan a -úa: grou/grúa;
    Os en –eu a –ía: xudeu/xudía, sandeu/sandía;
    E os rematados en –ún fano en –úa: cabrúa, vacúa… (pero euscalduna)

  • Os rematados en –án:

-á: cotiá, anciá, cidadá, aldeá, vilá, compostelá, arousá, carnotá, catalá, alemá, leviá, temperá, cristiá, sa, curmá, musulmá, capitá…

-ana (despectivos ou pexorativos): folgazana, mentirana, toleirana, larpana, testana (agás nugallán/nugallá);

  • Os rematados en –ón:

-oa: leoa, patroa, ladroa (ladra) anfitrioa, campioa…

-ona (pexorativos ou aumentativos): abusona, faltona, mullerona…

  • Outras terminacións: heroína, raíña, galiña, baronesa, abadesa, sacerdotisa, actriz…

2. Cuestións sobre o xénero nos nomes invariables

2.1. A diferenza de xénero pode establecer diferenzas no significado:

Individual/colectivo: ovo / ova, gran / gra, leño / leña, madeiro / madeira…;

De tamaño, forma ou capacidade:

bolso/bolsa, burato/burata, caldeiro/caldeira, cancelo/cancela, cántaro/cántara, capucho/capucha, cesto/cesta, charco/charca, coitelo/coitela, cubo/cuba, furado/furada, gorro/gorra, horto/horta, leiro/leira, os lentes/as lentes, machado/machada, manto/manta, pipo/pipa, portelo/portela, pozo/poza, prato/prata, río/ría, sacho/sacha, saco/saca, xerro/xerra,zoco/zoca

2.2. Son masculinos (usados a miúdo con xénero feminino por castelanismo):

testemuño, diadema, trauma, alicates, cárcere, couce, dote, leite,masacre, milagre, sangue, ubre, betume, cheirume, cume, friame, gume, legume, lume, pesadume, queixume, raizame, fel, mel, sinal, candor, labor, lecer, antefaz, nariz

Os nomes das letras: o e, un te, un ese…

2.3. Son femininos:

dínamo, libido, tribo, asma, flegma, reuma, sentinela, testemuña, mansedume, servidume, síndrome, árbore, arte, bile, canle, cute, feces, fraude, fronte, orde, ponte, sebe, armazón, humedén, roibén, calor, color-cor, dolor-dor, suor, encarga, estrea, icona

Os rematados en –se e en –ite: análise, crise, dose, eclipse, paréntese; apendicite, hepatite, larinxite…

Tamén son femininos os substantivos en –axe: paisaxe, viaxe, peaxe, aldraxe…, a non ser o garaxe, o traxe, o paxe; o/a personaxe.

Fin é feminino se indica “final” (a fin da viaxe, unha fin de semana) pero é masculino se indica “finalidade, obxectivo” (o fin é protexer a natureza)

2.4. O nome das árbores froiteiras deriva do da súa froita e adoita manter o xénero:

  • feminino maioritariamente: abelá-abeleira, ameixa-ameixeira, cereixa-cerdeira/cereixeira, laranxa-laranxeira, mazá-maceira, noz-nogueira, oliva-oliveira, pera-pereira… ; pero castaña-castiñeiro, mandarina-mandarino;
  • cando a froita ten nome masculino tamén adoita telo a súa árbore: abruño-abruñeiro, fatón-fatoeiro, limón-limoeiro, marmelo-marmeleiro, pexego-pexegueiro…; pero arando-arandeira, figo-figueira.