Félix Longueira Fafián
Departamento de Xeografía e Historia
IES Ramón Otero Pedrayo (A Coruña)
 flf@edu.xunta.es

Contextualización

Hai uns meses comezaron a facerse virais en Internet vídeos de mediana duración (uns dez minutos) que explican fenómenos históricos utilizando mapas. Un exemplo moi coñecido é #WHYSYRIA : La crisis de Siria bien contada en 10 minutos y 15 mapas. No momento de escribirmos este artigo (finais de abril) estaba a piques de acadar os 4 millóns de reproducións despois de seis meses e medio na rede.

Encadrados en planos fixos e acompañados simplemente dunha locución, estes vídeos son relativamente doados de realizar, mais dunha capacidade emocional e de síntese difícil de igualar. Conscientes da súa capacidade didáctica, empregamos algúns deles nas aulas cando se axustaban ao tema que queriamos explicar e comprobamos que eran útiles, cando menos, para crear debate e interese no alumnado.

Á altura de febreiro, unha vez iniciamos cos grupos de segundo da ESO o traballo sobre a Idade Media, decatámonos de que o período das invasións xermánicas e a formación dos reinos xermánicos podía dar xogo para desenvolver co alumnado a realización dun vídeo deste carácter. Comezou coma un experimento, sen que tivésemos moi claro se o proceso podía rematar en material de valor e se o mesmo profesor sería capaz de guiar o alumnado na súa realización.

Obxectivos

Como digo, a elección das invasións e dos reinos xermánicos como tema non foi casual. O currículo LOE (aínda en vigor no momento do que falamos) de segundo  da ESO determinaba que “a sociedade, a economía e o poder na Europa feudal” é un dos contidos que se deben estudar na materia. Obviamente, as invasións e creación dos reinos xermánicos están na cerna desta Europa feudal.

O proceso de asentamento e reasentamento de pobos que se produce en Europa occidental durante os case mil anos que van do Baixo Imperio Romano á remitencia das invasións viquingas a finais do X require do alumnado dúas destrezas históricas básicas que pensei que se podían adestrar mediante os vídeos: o dominio do tempo histórico longo e o control do espazo xeográfico en que se desenvolven estes procesos históricos. Tendo en conta estes criterios, os obxectivos da actividade especificamente propios da materia poden sintetizarse así:

• Afondar nos conceptos de cambio e continuidade como fundamentos do coñecemento histórico, a través do exemplo das invasións xermánicas e o nacemento do feudalismo.
• Concienciar o alumnado da interacción entre o espazo xeográfico e os procesos históricos.
• Recoñecer o tempo longo como marco de estudo dos procesos históricos.
• Aprender a priorizar e relacionar causalmente os acontecementos históricos, nun discurso histórico rigoroso e sintético.

Poderiamos relacionar outros obxectivos xeneralistas e transversais:

• Potenciar a capacidade de traballo en grupo e a autonomía na aprendizaxe.
• Reforzar o traballo coas TIC a través de programas de edición de vídeo ou do traballo na nube.
• Potenciar o uso do galego, tanto no nivel escrito como no oral.

Descrición da actividade

Para levar a cabo o proxecto escollemos un grupo de doce alumnos. Cun grupo tan pequeno poderíase controlar de maneira máis estreita o seu traballo. Tratábase dun grupo con hábitos de traballo asentados, capacidade de traballo en grupo e un bo nivel de comprensión e expresión escrita e oral. Ademais, polo menos a metade deles tiña bastantes coñecementos no manexo de equipos audiovisuais e programas informáticos de edición de vídeo.

Propúxoselles formar tres grupos de catro persoas e a realización (enteiramente en horas de clase) dun vídeo por grupo sobre un pobo ou reino xermánico da súa escolla: un grupo elixiu por propia vontade o imperio carolinxio, os outros dous aceptaron a suxestión de tomaren os suevos e os visigodos. Estes vídeos, por razóns de síntese e, sobre todo, da montaxe posterior, estarían arredor dos dous minutos de duración.

Pactouse co grupo un calendario de traballo. En principio, pensabamos dedicar ao traballo unicamente seis períodos lectivos de 50 minutos. Por demanda do grupo decidímonos por dez períodos lectivos, con base no seguinte cálculo:

• Dúas sesións para a busca e contraste de fontes de información.
• Tres sesións para a redacción da locución.
• Tres sesións para a preparación dos mapas e os ítems que formarían parte do vídeo.
• Unha sesión para a realización dun ensaio previo á gravación.
• Unha sesión para a gravación.

Deste xeito, a preparación dos vídeos ocupounos as tres semanas de marzo anteriores ao inicio das vacacións de Semana Santa. Tendo en conta que nalgunhas sesións lectivas o grupo asistiu a actividades complementarias doutros departamentos —ao que debemos sumar o tempo necesario para a montaxe final—, o traballo prolongouse ata ben andado o mes de abril.

Cesión de dereitos

Unha vez que o proxecto tomou corpo, coidamos que cumpría pedirlles autorización aos responsables do alumnado para facer público o material. Desde o punto de vista legal non era preceptivo, posto que no noso centro o alumnado asina un documento de cesión de dereitos de imaxe coa matrícula e, tal e como comprobou a Dirección, todo o grupo asinara ese documento. Porén, parecíanos que tiñamos a obriga moral de solicitar de novo a cesión, en especial se queriamos difundir a actividade. De acordo coa Dirección, redactamos un documento de cesión de dereitos que se me devolveu asinado.

Para a música de fondo escollemos dúas cancións do grupo galego Caxade (“Nomeando os perdidos” e “Capadores de Extraterrestres”, do disco A Dança dos Moscas). Solicitamos o seu consentimento a través do correo electrónico.

Recursos empregados

Como xa explicamos, a creación destes vídeos é relativamente sinxela. Á parte de material de oficina (rotuladores, tesoiras, pegamento…) que facilmente se atopará en todas as aulas, dispoñiamos dos computadores do Proxecto Abalar, esenciais para a busca e a organización da información.

Como material extraordinario só foi necesario imprimir os mapas e achegar a cámara de vídeo e o trípode dos que o centro dispoñía. Finalmente, para editar os vídeos empregouse a versión gratuíta de iMovie.

Para difundir os vídeos optouse pola propia canle de Youtube do profesor, e tamén pola páxina web do centro.

Metodoloxía

A nosa proposta didáctica emprega unha metodoloxía aberta, na que o alumnado é dono da maior parte do proceso de ensino-aprendizaxe. Esta metodoloxía aberta inclúe aspectos como o calendario de realización do traballo, a formación dos grupos e a distribución de tarefas, a elección do tema e a creación dun discurso histórico propio.

O papel do profesor nesta actividade céntrase en fornecer o alumnado co material e as instalacións necesarias para a realización do vídeo —funciona nese sentido como un produtor de cine— e, sobre todo, propoñer temas e liñas de traballo. Neste último apartado ha de solucionar problemas de interpretación das fontes, suxerirlle ao alumnado o enfoque adecuado que permita abranguer con síntese os demorados procesos históricos que se abordan e proporcionarlle exemplos históricos e modelos visuais que lle permitan ser rigoroso na narración e elementos visuais que se empregan no vídeo.

Por suposto, é a continuación das clases maxistrais en que se lle presenta ao alumnado unha reflexión teórica sobre o proceso de disolución do Imperio Romano e o asentamento dos pobos xermanos. Coa metodoloxía que propoñemos, o alumnado afonda e aprende a manexar os conceptos teóricos que se lle amosaron nas clases maxistrais.

Avaliación

Para avaliar a realización do traballo, proponse a seguinte rúbrica.

Conclusións sobre o aproveitamento didáctico

Unha vez que se rematou o proxecto, a valoración é moi positiva. Non reflexionaremos sobre a calidade do resultado final, posto que é evidente que ningún dos que participamos no proxecto somos cineastas, senón sobre a calidade do proceso de aprendizaxe. Desde esta última perspectiva cremos que o proxecto axudou a mellorar:

- O discurso e a argumentación. Insistíuselle ao alumnado en que o texto debía de ser unha elaboración propia, ordenada, sintética e facilmente comprensible. Ademais, estaba a dificultade de secuenciar o texto e as imaxes, o que obrigou o alumnado a reelaborar o texto en numerosas ocasións.

- A seriedade e o rigor no traballo. A medida que o alumnado reparaba nas dificultades que implicaba o traballo, aumentaba o nivel de esixencia que eles mesmos se impoñían e os recursos que empregaban para salvar estas dificultades.

- O traballo en equipo. A repartición de tarefas dentro dos tres grupos foi equitativa, sen liderados marcados. En liñas xerais, os participantes repartiron o traballo de forma espontánea, e esta espontaneidade foi mesmo aumentando a medida que xurdían dificultades. Desde logo, o proceso reafírmanos no convencemento de que a aprendizaxe cooperativa entre pares é un dos métodos de aprendizaxe máis acaídos no ensino secundario.

- O uso escrito e oral do galego. O alumnado ten cada vez menor competencia no uso do galego. A tendencia natural, aínda máis acusada no caso do alumnado urbano, é mudar ao castelán, mesmo cando o profesorado emprega o galego como lingua vehicular. Conseguimos que usasen o galego pedíndolle á profesora de Lingua que lles tivese en conta o vídeo na nota da súa materia e, como se pode comprobar nos vídeos, con bo resultado.

- O dominio de destrezas históricas básicas. Xa mencionamos que o proxecto era propicio ao traballo sobre o ciclo longo na historia e o espazo xeográfico en que se desenvolve. Con todo, a medida que avanzabamos, aparecían outras destrezas históricas, como a causalidade, o contraste entre discursos históricos alternativos, a análise das fontes…

- A autoestima do grupo, incluída a satisfacción do profesor co seu propio traballo docente. Sermos capaces de responder a unha tarefa que implica destrezas tan complexas como as que aquí tratamos fíxonos a todos máis conscientes e confiados nas nosas habilidades.

Cremos tamén que, tendo en conta que se trataba dun absoluto experimento didáctico para o profesor e o alumnado, hai tamén moitos aspectos que cómpre  mellorar para vindeiras ocasións:

- Testar o proxecto en grupos con alumnado en risco de fracaso escolar. Seríamos capaces de materializar este traballo con alumnado con dificultades de aprendizaxe e/ou baixa motivación?

- Redución do número de sesións de traballo. Logo de rematar os vídeos, consideramos que o tempo de realización destes non debería exceder de oito sesións lectivas.

- Traballo máis intenso dos contidos e dos mapas. A obriga de sintetizar para axustar a duración do vídeo e acompasalo coas imaxes fai que os contidos tratados sexan en ocasións superficiais ou que os mapas non se exploten suficientemente.

- Traballo máis intenso coas fontes de información. A busca de información limitouse, practicamente, a dúas ou tres páxinas da Wikipedia. Sería desexable que a información se contrastase en máis profundidade, que se incluísen fontes históricas contemporáneas…

- Implicación doutro profesorado. Desta maneira poderíase afondar nos contidos e lograr uns resultados de maior calidade na edición do vídeo final sen nos ver na obriga de lle encargar ao alumnado como actividade extraescolar.

- Encargar ao alumnado a edición dos vídeos. Aínda que un dos grupos editou o seu propio vídeo, tomamos ao noso cargo a edición dos dos outros dous grupos porque nos permitía controlar mellor o resultado final e porque a edición dos vídeos é unha cuestión complexa, que require unha mínima destreza no manexo dos programas informáticos e uns equipos máis potentes ca os computadores do Programa Abalar. Non obstante, quereriamos no futuro que se encargase o alumnado tamén desta parte do proceso, de xeito que puidesen controlar todas as súas fases.

Os vídeos realizados neste proxecto poden verse nos seguintes enderezos:

• O imperio carolinxio: https://www.youtube.com/watch?v=ee7yExCcUlc
• Os suevos: https://www.youtube.com/watch?v=2LGVV4mrmM8
• A historia dos visigodos: https://www.youtube.com/watch?v=1SCGW_PuxDg