1. INTRODUCIÓN

ESTE LIBRIÑO SERVIRÁ PARA QUE COÑEZAS MELLOR AS NOSAS

ORIXES E ANIMARATE A CONSERVAR TODO O QUE HERDAMOS

DOS NOSOS DEVANCEIROS .

.

2. AS NOSAS ORIXES CELTAS

3. AS CRENZAS

3.1. AS MEIGAS NAS CRENZAS GALEGAS

As meigas nas crenzas galegas

A crenza nas meigas é mito central do noso acervo supersticioso; elas representan para o pobo o mal e o pecado, o danoso e o prexudicial; todo o contrario á bondade e ó ben, feito polo que se diferencian das fadas, que significan o favorable e o adverso (dada a súa dobre condición de boas fadas e malas fadas).

O específico da identidade das meigas é a vellez, acrecentada pola dureza, a crueldade e a vinganza, aínda que tamén por veces son boas. Polo xeral, as xentes sinxelas témenas ou rexéitanas, pero tamén andan á súa procura, cando con ensalmos acoden a elas por curaren algunha doenza ou por descubriren o porvir.

Atribúenselle sortilexios, maleficios e meiguerías; críase que estaban dotadas dun poder sobrenatural, diabólico, para cabalgar de noite polos aires a carranchapernas en paos de vasoiras e dirixíndose os sábados a Sevilla ou ó areal do Coiro de Cangas, onde celebraban xuntanzas co mesmo demo. Para realizar estas excursións nocturnas polo espacio aéreo untábanse con ungüentos que agochaban na pedra da lareira, e aínda ás veces facían beberaxes para zuga-lo sangue ós rapaces (de onde lle ven o nome de meigas chuchonas que ven sendo o mesmo que dicir vampiros na mitoloxía popular).

Tiñan as meigas unha idea real, se ben fantástica, das facultades superiores de que se crían dotadas; e cando nun proceso se lle preguntou a unha delas se fora polo aire montada na vasoira de costume alporizada e burlona contestou : ¡iso, por suposto, xa se sabe!.

Duramente perseguidas pola Inquisición e os Xustizas reais, o número das procesadas chegou a ser tal que os inquisidores dicían que Galicia estaba "muy afligida por esta plaga". En procesos que se lles incoaron declararon algunhas, sometidas a tormentos, que falaban cos defuntos,que podían desmaiar unha persoa sempre que quixesen facéndolle sinais con cruces na fronte; que curaban coas herbas de dezaoito cemiterios; que facían volve-lo leite ás amas por medio da ruda, o ourego e outras herbas; e moitas afirmacións deste tipo, debidas en gran parte a histéricas alucinacións.

supersticiosa de que o belisco dunha meiga abonda para que o que o reciba fique enmeigado, se non llo devolve de contado; e esta crenza lendaria orixinou o costume de beliscarse entre si as mozas, poñendo cada quen singular empeño en devolver ó punto o belisco recibido. As meigas puideron ser en orixe druidesas; e, en resumo, o antídoto máis eficaz contra delas parece ser o de levar un allo no peto.

Na comarca de Bergantiños , a un crómlech que se atopou no cumio da parroquia de Cances , foi chamado " Eira das meigas", e recibe este cualificativo porque, segundo a tradición, alí se xuntaban as bruxas na véspera de San Xoán, e acomodada cada unha no seu asentadoiro, ou sexa, as pedras que forman o círculo, tomaban acordos para facer dano ós humanos. Este crómlech ou círculo lítico coñécese tamén como "Circo dos xogos".

O MEIGALLO

Chámase así o feitizo, embruxamento, encantamento de que se valen meigas e feiticeiros para acada-los seus propósitos. Hai xente en Galicia que cre que o meigallo é cousa certa, considerándoo efecto da envexa. Métese no corpo da persoa elixida, xeralmente unha moza abandonada polo noivo, ou unha muller que se cre víctima da envexa. 

A persoa que padece a doenza non entra por propio gusto na igrexa nin atende á misa, pero os parentes ou amigos e amigas obrígana a oí-la misa cantada; evidénciase o seu feitizo no feito de que mentres o crego ergue a hostia e o cáliz, ela berra, bota escuma e retórcese en convulsións case epilépticas e cae rendida, abeirada polos que a suxeitan que no en tanto non deixan de lle dicir, un pouco arrepiados e autoritarios: ¡bótao fóra!... ¡bótao fóra!...

Mónica Beatriz Suárez Groba

- Bibliografía consultada:    "breviario enciclopédico", eladio rodríguez gónzalez

3.2. O DEMO NAS CRENZAS GALEGAS

O DEMO NAS CRENZAS GALEGAS

O demo baixo os seus innúmeros nomes vulgares coma: cachano, demachiño, democho, demóncaro, demoncre, demonche, demontre, demóñaro, demoño, demoro, denllo, deño, diabo, diabro, pecado, perello, perete, rabudo, sucio e outros, é o ente misterioso que inspirou a máis curiosa serie de frases, feitos, modismos e ditos á literatura popular de Galicia, conformando un copioso folclore. 

Contábanse del moitas consellas para pinta-los seus enganos e trasnadas e o mal pagamento que lle daba ós que del se fiaban. Na cultura galega abundan os contos nos que gaña a alma dun avarento ou dun cobizoso que xoga ás cartas; nos que fai apostas e gáñaas, levando ó inferno ós que apostaron consigo; nos que compra rapaces pequenos ós pais; nos que se disfraza para se ofrecer de padriño dun neno ; nos que axuda a alguén a saír dun apuro; e nos que dá consellos e ensina artimañas. 

De moitas cousas enxeñosas e invencións novas que non estaban ó achego de todos, dicíase vulgarmente que eran "cousas do demo". E do mesmo xeito que levaba a culpabilidade de todo canto malo nos facían e facíamos. Pola contra, en todo o que el executaba, adoitaba deixar sempre o seu rabo fóra, segundo a crenza xeral; por iso moitas das súas picardías eran descubertas, de alí ven a frase : "o demo fainas e o demo descóbreas". 

Para as xentes sinxelas o demo era o que transportaba polos aires bruxos e bruxas, levándoos, sentados en vasoiras, ó aquelarre, xuntoiro que el presidía en forma de macho cabrío, e onde todos en rolda o bicaban nas nádegas.

Algúns escritores consideraban o diaño coma sinónimo de demo, pero non era así exactamente, porque as xentes do rural tíñano máis ben por un espírito familiar semellante ó trasno co que adoitaba confundirse. Mentres o demo representaba a perversidade no seu significado máis aveso e aborrecible, o diaño era o ente xoguetón, prototipo da viveza, que coas súas burlas inofensivas acadou no pobo galego certa simpática familiaridade, sen dúbida porque os seus entretementos e as súas chacotas se axeitaban moi ben ó noso carácter, dado á mofa. A mesma habelencia que o diaño empregaba para realiza-las trasnadas, sen deixarse ver nin sorprender, era un motivo máis que facía medra-la simpatía e a popularidade por el entre o vulgo galego. Tal crenza está expresada neste refrán: "Deus é bo mais o diaño non é mao".

Era tan grande o poder atribuído ó demo na crenza vulgar que chegaba a meterse no corpo dalgunhas mozas, tomando entón o nome de sucio ou zucio porque cando as posesas caían en "trance" ou "pasamento", botaban pola boca moreas de pelos entre frases malfaladas. Esta andrómena provocou que moitas das que se crían víctimas do histerismo que padecían, chamado en galego, "ramo cativo", acudisen a determinados santuarios para quita-lo demo do corpo durante a misa e en medio de convulsións e de palabras mal soantes, impropias do sagrado lugar.

Tívose tamén por certo entre campesiños supersticiosos o chamado "pauto co demo", que era asinado con sangue e, mediante o que, chocando un ovo de galo negro, se obtiña un demo pequeno que se metía nun agulleiro xunto cun pouco de mercurio e unhas limaduras de ferro. Este agulleiro era logo un seguro talismán para que o pequeno demo invisible fixese todo o que se lle mandase, por moi imposible que fose. Deste xeito, da persoa que descubría o que estaba moi oculto, ou da que facía adiviñacións sorprendentes ou realizaba cousas marabillosas que non todos podían acadar, adoitábase dicir: "seica ten pauto co demo".

Abundaban os amuletos entre as nosas xentes campesiñas coma preservativos de maleficios. Dos derivados das plantas e froitos pódense citar o allo, a cebola, o codeso, a pataca, o mesmo que ramas de loureiro e de oliveira. Había ademais a vasoira, as figas, os escritos e os evanxeos; así mesmo, as pedras bezoares, de ara, do raio e outras; o aceite das miñocas, o anelo da gran besta e o anelo do alicorno, a árbore do Santo Eutelo, os cornos da vacaloura e os osos de defunto, a castaña de Indias, a bulsa dos adobíos (bolsiña que adoitan levar as xentes supersticiosas e que contiña un cacho de pedra de ara, un dente de allo, un anaco de pezuño de cabalo e outras cousas ó xeito, era considerado amuleto eficaz contra dos meigallos, tamén adoitaban pendurala ó colo dos rapaces para preservalos do mal de ollo), a camisa da cóbrega e outros moitos ós que no país se atribuían virtudes e propiedades marabillosas.

Os conxuros ou esconxuros consistían en fórmulas e ritos misteriosos, acompañados de oracións especiais e adoitaban practicarse a altas horas da noite, co gallo de que os oficiantes non fosen turbados por ninguén, cousa que se consideraba esencial para que resultasen eficaces; facíanse en determinadas igrexas, illadas de toda vivenda.

A existencia do esconxuro respondía en grande parte á antiga crenza de que o demo se infiltraba no corpo dunha persoa, producindo nela os fenómenos do "ramo cativo". Había o chamado "esconxuro deprecativo" e tamén o "imperativo" , podendo ser tamén conxurados indirectamente os animais da casa, e aínda as cousas, coma o sal, as nubes, os tronos, etc. 

Nalgunhas das nosas parroquias, o mesmo día que un neno era bautizado, os padriños rogaban ó cura que lle esconxurase as lombrigas, e se o rogo non era atendido vían onde lles petaba. En Sober (Monforte), cando unha persoa era picada ou mordida por un animal que se pensaba era pezoñento, facían varias cruces encol da ferida e tamén recitaban este ensalmo supersticioso:

Se es cobra, ponte en roda;
se es sapo, anda arrastro;
se es salamántiga, vaite á barranca;
e se es araña, vaite á baba.

Queimaban logo unhas pólas de allo e coa cinza cubrían a ferida, procurando que esta permanecese cuberta deste xeito dúas ou tres horas alomenos.

Mónica Beatriz Suárez Groba
FONTES CONSULTADAS: "BREVIARIO ENCICLOPÉDICO". ELADIO RODRÍGUEZ GÓNZALEZ

3.3. OS ANIMAIS NAS CRENZAS GALEGAS

Os animais nas crenzas galegas

En moitos pobos antigos existiu o culto e a adoración ós animais; e algúns dos nosos escritores así o confirman no referido a Galicia, engadindo e demostrando con datos elocuentes que os tempos protohistóricos deixaron no noso país vestixios claros tamén do culto ofiolátrico, e dicir ó dispensado ás serpes.

Por outra banda, os animais constitúen frecuentes e variados motivos de ornamentación en gran número de igrexas galegas e noutros antigos edificios. Os animais interveñen en moitas lendas da nosa literatura, falando e dialogando, dotados de intelixencia e de linguaxe. Tamén as incrustacións atopadas en varios rochedos de lugares galegos conservan presentacións de animais. No folclore galego os animais interveñen moito nos contos, frases, adiviñas, agudezas e proverbios, tal é o caso dalgúns deles, coma o raposo, o lobo, o rato, a donicela, o cocho, o galo, o cuco, etc.

A abella é considerada como o emblema da actividade e do traballo e por iso nos nosos refráns castígase a quen mata un destes insectos. Ademais, os nosos labregos pensaban que os espíritos (as ánimas) dos mortos viñan de vez en cando á terra coa aparencia dunha abella. De aquí provén, sen dúbida, o respecto que se lle gardaba a este animal en Galicia. Existe un refrán que di:

"O que mata unha abella ten cen anos de pena".

Os abellóns e abesouros (nalgúns lugares chamados "abelouros") forman colonias que se instalan no chan debaixo de masas dalgunhas plantas coma o brión e o lique. Os nosos labregos pensaban supersticiosamente cas meigas que querían facer dano tomaban a forma de abellóns. De aquí é que ven o refrán galego que di : "o que mata un abellón ten cen anos de perdón".

Os nosos labregos denominan alacrán á eiruga da bolboreta de caveira, chamada tamén bolboreta da morte, e a outras eirugas de tamaño grande que posúen feitío dun dedo, como as que se atopan entre a ramaxe das patacas, de cor cinza escura, as que hai nas follas das vides, de cor verde, as que hai nos montes, negras, e as que se criaban nas oliveiras. O alacrán, común en Galicia, está asociado á crenza popular de que a súa picada é mortal, o que fai que os nosos aldeáns sentisen cara a estes arácnidos un instintivo terror, tal como amosan non poucos refráns do folclore galego. Nuns lugares crían ca picada sandaba queimándoa e botando na ferida os pos do bichoco (vermes das carnes e froitas) ; e noutros lugares usaban para iso o aceite de alacrán.

Hai un refrán popular que di:

Se te pica un alacrán
Busca crego e sancristán
Que mañá te enterrarán...

O unicornio ou alicorno é un animal fantástico, que ten corpo de cabalo, e represéntase cun corno no medio da fronte. Nalgunhas comarcas de Galicia chamaban tamén alicorno a un cabeiro de xabaril co que se realizaban curas milagreiras. Este alicorno estaba engastado na base dun armazón de prata. Xeralmente era gardado como se fose un tesouro por unha vella que o aplicaba contra toda clase de dores, incluídos os de parto, contra o tangaraño ou raquitismo que padecían algúns rapaces enganidos, contra as doenzas que se supoñían producidas por algunha meiga ou algún mal de ollo, e contra as cóbregas que, pola noite, ían zuga-los ubres das vacas e os peitos das mulleres que crían. A virtude curativa do talismán estaba nunhas lixeiras raspaduras que se lle sacaban e se botaban nun pouquiño de leite, sobre o que a vella facía tres cruces co mesmo alicorno e pronunciaba unhas palabras a xeito de esconxuro; despois o doente bebía o leite.

O chamado “anelo de alicorno” era unha sortella de prata que tiña engastado un cachiño de alicorno ou hasta de cervo voante, e que se chaman escornabois e vacaloura. A este becho atribuíanlle os labregos grandes virtudes, constituíndo un dos amuletos do país. Botándoo na auga onde se facía a masa para enfornar, pensaban que o pan levedaría máis axiña. Lavando as mordeduras de serpe ou doutro animal pezoñento con auga na que estivese mergullado este animaliño algún tempo, a ferida sandaría. Revolvendo a encaldada que se lle daba ós cochos coa man portadora do anelo de alicorno tíñase por certo que o cocho quedaría librado do maleficio que algunha persoa lle puidese ter botado na comida. Adoitábano levar os homes e as mulleres, polas propiedades marabillosas das que o crían dotado, pois tamén afastaba o mal de ollo e algunhas outras doenzas.

A andoriña e a ave que fai o niño de terra, colocándoo xeralmente non ángulos das fiestras, nos corredores das casas das aldeas ou debaixo dos tellados, e revestíndoos polos exterior con barro, e no interior de plumas, herbas e brión. Antigamente estaba consagrada ós deuses e por iso non a mataban, considerándoa como heraldo da primavera.

Aínda hoxe son respectados os seus niños no noso país polos moradores das casas que elixe para procrear, porque en Galicia tamén é popular a lenda segundo a cal unha andoriña aliviou os sufrimentos de Xesucristo no Calvario arrancándolle co pico algunhas espiñas da coroa, sendo ademais xeral o sentimento de que leva a sorte á casa onde aniña, porque é o paxaro máis caseiro. Na comarca mindoniense adoitan ficar durante o inverno algunhas andoriñas que se resgardan nos penedos e fan os niños en palleiras.

Con relación ó año branco, o folclore galego daba por certo que para desengada-los fantásticos tesouros subterráneos que se pensaban, estaban baixo dalgúns castros era indispensable entregar ós mouros ou xigantes mitolóxicos que os gardaban un año branco, sen mancha ningunha doutra cor; e aínda había gardiáns tan esixentes que pedían que tivese dentes negros. Algúns folcloristas galegos, como López Cuevillas, supoñían a estes xigantes mitolóxicos animais coma gardadores dotados dun carácter infernal e demoníaco, a xulgar polas ofrendas eles que demandaban. Outros xigantes, pola contra, conformábanse cun animal puro, como se a súa natureza fose máis benéfica.

A araña en Galicia polo xeral non é do tipo das pezoñentas malia producir horror, especialmente ás mulleres. A súa picada, sen embargo, pode ser perigosa por contaxio ou transmisión, pois aliméntase de substancias animais, xeralmente descompostas. Os nosos devanceiros considerábana purificadora do aire porque na tea que fabrica, apreixa os corpúsculos danosos que pairan nel. Moitos dos nosos labregos tiñan o costume de frea-las hemorraxias coa tea de araña, da que superpoñían varias capas a modo de emplasto por riba da ferida aberta, favorecendo con este sucio apósito a coagulación do sangue. As xentes supersticiosas pensaban que cando as arañas camiñaban polas paredes cara arriba era sinal de bo tempo, cando andaban cara abaixo agoiraban treboada, e cando saían dos escondedoiros prenunciaban que ía chover; e así dicían que ventaban chuvia.

Os ouveos dos cans aínda adoitan ser considerados polos campesiños como agoiros fatídicos pois cren que prenuncian a morte próxima dalgún veciño do lugar que estea doente , sobre todo cando ouvean a altas horas da noite.

Pensaban que era de bo agoiro a súa aparición nocturna como un can branco ou, o contrario, como funesta se se presentaba como can negro.Consideraban moi axeitada a lingua de can para a curación de feridas e por iso deixaban que estas fosen lambidas por el a fin de que cicatrizasen máis pronto.

O can doente era o que padecía da enfermidade da rabia e percorría as aldeas no verán. Na comarca onde aparecía sementaba un pánico de tal magnitude que logo xurdían os homes armados con paos, fouces e outros apeiros de labranza para perseguilo e matalo. En Monterroso e outras zonas lucenses, o mesmo que noutras ourensás, cando unha persoa era mordida por un can doente, levábana a unha fonte para que mirase as augas do pío: se vía nelas a cabeza dun can era sinal de que o animal lle tiña infiltrado o virus; se non a vía, era este indicio de que a mordedela non transmitira a hidrofobia. Nalgunhas comarcas, por vella crenza, acudíase á intervención dalgún Santo para impetrar que non tivese consecuencias funestas a mordedela do can que se supón doente, sendo Santo Eutelo o considerado máis avogoso para estes casos.

O carneiro negro trátase, segundo a vella superstición ou mitoloxía galaica, do animal que con esta figura ía por veces coa Santa Compaña dirixíndoa e guiándoa na súa procesión nocturna a través de campos e fragas.

A galiña non canta senón que cacarexa, por iso, cando algunha imitaba o canto do galo, crían os nosos campesiños que estaba a vir unha desgracia á casa ou que anunciaba a presencia dalgún xenio maléfico. Cando a oían cantar, adoitaban dicir:

Pasa, mala cousa, pasa;
Deus bendiga a nosa casa
cunha panca por riba da casa.

Nalgunhas comarcas galegas, soíase curar a dor de costado aplicando sobre o punto unha galiña negra, viva e aberta en canal, e ademais era común pensar que o caldo desa galiña é moi saudable.

Tamén hai quen daba por certo que moitos dos tesouros fabulosos que existían debaixo dos castros ou das covas e furnas eran anunciados por unha galiña que tiña os pitos de ouro.

O galo é como un reloxo nocturno para a xente do rural; marca moi ben as horas, cantando tres veces: arredor das doce, de dúas a tres e ó saír o sol. O canto do galo antes da media noite tomábase supersticiosamente coma agoiro de morte ou desventura próximas.

O gato atópase na compaña do home porque este o precisa para opoñelo a outro inimigo doméstico, máis incómodo e difícil de escorrentar: o rato. Na Galicia campesiña o gato sempre foi considerado como un animal meteorolóxico; e por mor desta común crenza críase que moitos dos seus actos nalgúns días sinalaban o estado do tempo con máis seguridade cá dun bo barómetro. Deste xeito, cando o gato corría moito pola casa era sinal de vento; e cando lavaba a cara anunciaba unha visita ou chuvia próxima. Supoñían os supersticiosos que enviando un pelo de gato producíaselle epilepsia a quen o recíbese e que se se comía algo que o gato tivese probado, adquiríase asma ou algunha doenza propia dos gatos. Mesmo hai tamén aínda quen cre que un gato completamente negro dá boa sorte na casa, e outros pensan que é todo o contrario, que ver un gato negro é sinal de mala sorte.

Segundo as crenzas populares, o canto do grilo era sinal de benestar; por iso non se perseguían senón que se deixaban en paz os domésticos e cazábanse os machos para telos na casa durante o verán, pechados en gaiolas, onde pasaban toda a noite cantando.

Os grilos que máis e mellor cantan son os que posúen na parte superior do corpo un debuxo que semella un "P", e que os rapaces chamaban "Príncipe", como chamaban "Rei" ó que loce un R no debuxo dos élitros, pero que non canta tanto nin tan ben. Os príncipes eran os preferidos dos rapaces, que ían cazalos ó campo, por seren os máis solicitados polas xentes das cidades que adoitaban compralos para o seu lecer.

Cando os rapaces de cidades, vilas e aldeas apañaban unha margaridiña colocábana coidadosamente encol do envés da man e, deixándoa en liberdade, dicían: " Margaridiña de Deus, abre as aliñas e vaite con Deus"...se o insecto voaba, deixábano marchar ledos e satisfeitos. En moitos lugares de Pontevedra, ó canto de margaridiña, chamábanlle xoaniña de Deus.

Hai moito tempo, en moitas comarcas de Galicia chamábaselle "marta" (anque este nome pertence tamén a un mamífero) a un paxaro nocturno semellante á curuxa. Críase en varias comarcas que cando se a vía voar arredor da lámpada para zuga-lo aceite era sinal de que andaban preto os espíritos infernais, a invisible presencia dos cales asustaba a este paxaro lúgubre.

Chamábanse paxaros da morte ós que pertencían á clase de rapina nocturna. Considerábanse mensaxeiros da morte, e críase cós seus cantos ou berros anunciaban o pasamento dunha persoa coñecida. Isto deu lugar a moitas crenzas. Temíase o seu canto lúgubre porque só se oía pola noite; sen embargo, tíñase como de bo presaxio se se refuxiaba nun pombal.

Baixo este nome, paxaros da morte, encontrábanse a maioría dos paxaros nocturnos como o bufo, a choia, a curuxa , etc. e eran todos estes considerados paxaros de mal agoiro polos campesiños, no só por viviren nos misterios das sombras, senón polos seus cantos lúgubres, que adoitaban ser considerados fatídicos por quen os oían.

Nalgunhas comarcas galegas críase supersticiosamente cas meigas se convertían por veces en moscas ou moscóns para facer dano ós homes e animais, e aínda se daba por certo que nos xuntoiros da noite de San Xoán as bruxas repartían as moscas que había haber nas casas durante o verán.

O encontro co moucho, esta ave, do mesmo xeito que o efecto de oí-lo seu canto, tíñase en moitos países como presaxio funesto e de mal agoiro. Desta crenza supersticiosa non se librou Galicia, como amosa o cantar popular que di:

Eu ben vin estar o moucho
enriba daquel penedo.
Non che teño medo, moucho;
moucho, non che teño medo.

Pensábase que cando as pegas e os corvos voaban adoito ó redor dunha casa onde houbese algún doente era sinal de que morrería de contado. Os corvos e pegas dando voltas sempre eran considerados signos de morte...

Afirmaban os campesiños que se alguén collía a cabeza dun miñato e a colocaba sobre o estómago, facíase querer de todos, especialmente das mulleres; e que se a cabeza do miñato se penduraba do pescozo dunha galiña, esta correría sempre e non pararía ata que llela quitasen; e que se se fretaba co sangue do miñato a crista dun galo, este non volvería xamais cantar.

O morcego foi obxecto de preocupación en tódolos tempos. Hai quen aseguraba que bebía o aceite das lámpadas nos templos cando o que de certo procuraba eran os insectos que voaban arredor da luz. Hai quen o consideraba de mal agoiro se entraba nun cuarto. Sen embargo, era inofensivo e debería ter sido máis respectado e protexido porque era moi útil para limpa-la atmosfera de mosquitos, cínifes e insectos. O morcego non se pode facer doméstico, aínda que se apliquen nese propósito os maiores coidados; non é certo que teña visión na escuridade, como cre o vulgo, senón que a grande amplitude das súas ás, as longas orellas e a sutilísima finura do seu oído-radar substitúen a visión, e, deste xeito, pode penetrar nas covas, percorrelas en todas direccións e segui-las tortas galerías sen tropezar nos ángulos. Unha especie moi común en Galicia é o morcego de ferradura, grande, con varios apéndices nasais dotados dunha chamada ferradura arredor das ventás do nariz; outra é o morcego orelludo, así chamado polas grandes orellas.

A pomba foi considerada sempre como símbolo do amor conxugal, pola fidelidade que se gardan o macho e a femia axeitadamente emparellados. Como elemento decorativo, a pomba figura representada en construccións rurais do país, pois non é estraño vela nas puntas dos tellados en outono, a dúas augas, unhas veces en repouso e outras en actitude de comeza-lo voo; e aínda servía de coroación a moitos canastros e a non poucas chemineas aldeás, en número de dous, colocadas unha fronte a outra.

Considerouse tamén como ave de significación lúgubre e demoníaca, téndoa por símbolo fúnebre nas sepulturas cristiás. Esta crenza estaba tan arraigada na conciencia popular que nun romance antigo, a sogra cruel e vingativa dicía que ó volver da caza o xenro odiado lle daría de comer do que traia: da perdiz sería o de menos, e da pomba sería o máis, feito que amosa a pouca ou ningunha estimación na que era tida a carne de pomba.

3.4. OS ESPÍRITUS NAS CRENZAS GALEGAS

  Os espíritos nas crenzas galegas

O pobo galego creu, e aínda cre, nestes xenios misteriosos por influxo dos cales, segundo sexan bos ou malos, se desexa ou se teme algo. Deste xeito, os campesiños teñen por certo que o espacio, os camiños, as casas, as augas, os montes, as fragas e as corred

oiras están poboados deses fillos da noite que, entre as sombras, camiñan errantes como as nubes, lixeiros coma o pensamento e fuxidíos coma o lóstrego.

Os espíritos que forman o mundo da nosa mitoloxía popular nacen da lenda segundo a cal cando os anxos rebeldes foron expulsados do Ceo, a Virxe intercedeu por unha lexión deles que xa ían camiño de ser sepultados nas profundidades do inferno, e que na caída ficaron suspendidos na terra, no aire e nas augas, onde proseguen vagando invisibles para nós .

Eses espíritos indultados pola intervención da Nai de Deus son, segundo di Murguía, os seguintes:

Espíritos da casa: as almas, o canouro, o diaño, o tangomango e o tardo.

Espíritos do aire: os nubeiros e os tronantes. O nubeiro é unha especie de trasno ou espírito maligno, morador dos aires, a quen a mitoloxía popular atribúe o poder de produci-la treboada e dirixi-los raios, máis esta ultima función é mais propia dos tronantes.

Espíritos das augas: as donas, as lavandeiras, as sereas e as virxes.

Espíritos da terra: as damas, as doncelas, as fadas, o meigallo, o trasno, os encantos e os vedoiros.

Espíritos dos antros: as lumias, as ouvas, os mouros e os negrumantes.

Espíritos dos campos e das fragas: a Santa Compaña, a Estadea, o canouro e a pantasma.

Algúns destes axentes fantásticos, fillos todos do delirio, dos pesadelos ou do medo do pobo, danlle vida a outros seres intermedios, comunicándolles poder para o ben e para o mal. Uns son riseiros e ledos, outros, pola contra, representan o mal e o pecado, como as meigas chuchonas; outros, por fin, son a síntese da bondade e dos beneficios; e todos ou case todos acadan no maxín das xentes sinxelas personificación propia de seres materiais e activos, podendo dicirse certamente que os espíritos constitúen o ambiente do marabilloso aire que se respira na vida rural galega.

O animismo: Na acepción aldeá, máis mítica ca científica, o que atinxe á concepción do mundo substánciase en que o home vive envolto en forzas misteriosas e en que seres invisibles poboan o aire, os ríos, as fontes, as furnas e as corredoiras, sobre todo polas noites; seres que andan a carón da xente no curral, no sobrado, na corte, na eira e en tódalas súas angueiras.

As xentes campesiñas teñen por encantados moitos lugares, como as covas, as furnas, as mámoas, os pardiñeiros dos vellos castelos derrubados, etc., que supoñen mansións de misteriosos seres ou de apocalípticos males en repouso.

A dúas leguas de Lugo, preto de Francos, hai dúas penas que separan un camiños que os moradores da comarca non se atreven a quebrar pois teñen por certo que están encantadas: unha chea de ouro, e outra, de alcatrán; e se esta se barrenase a fin de obte-las riquezas que se supón que contén incendiaríase toda a contorna. Esta crenza existe con lixeiras variantes noutras comarcas galegas

.

4. SANTA COMPAÑA

A  SANTA  COMPAÑA

A SANTA COMPAÑA quizais sexa, unha das crenzas míticas máis arraigadas no rural galego. Coñécese tamén en Galicia con varios nomes  : Estadea, Estantiga, Rolda, As da noite, Pantalla, Avisóns, Pantaruxada. Todos eles son termos que nos indican a presencia dun colectivo de mortos no mundo dos vivos.

Son varias as versións que na bibliografía podemos atopar sobre a Santa Compaña, de aí a dificultade para poder definila con exactitude. Agás excepcións, hai unha serie de trazos xerais nos que coinciden a meirande parte dos autores ó se referiren a ela: "procesión de mortos ou almas en pena que nas brétemas da noite (a partir das doce) percorren errantes as sendas e camiños dunha parroquia".      

       
Esta procesión vai encabezada por un vivo portando unha cruz e un caldeiro de auga bendita seguido de tódalas ánimas con velas acesas, non sempre visibles, notándose a súa presencia polo cheiro a cera e o vento que levanta ó seu paso.

O portador da cruz non pode en ningún momento volve-la vista atrás nin renunciar ós seus cargos precedendo a Santa Compaña. 

Só quedará liberado cando encontre outra persoa a quen lle entrega-la cruz e o caldeiro.

Para se salvar desta obrigación a persoa que vexa pasa-la Santa Compaña debe trazar un círculo no chan e meterse dentro del ou ben botarse boca abaixo.

Aínda que na maioría das historias sobre a Santa Compaña esta realiza a súas aparicións de noite, tamén hai casos citados nos que se fala de saídas diúrnas. 

A persoa viva que precede a procesión pode ser home ou muller, dependendo se o  patrón da súa parroquia é santo ou santa.

En definitiva, considérase a Santa Compaña como unha anunciadora da morte. A súa misión é visitar todas aquelas casas nas que axiña haberá un pasamento.

Dentro nas crenzas galegas, existe tamén outra procesión moi semellante á Santa Compaña pero que se diferencia desta en que non son pantasmas de mortos os que van nela, senón pantasmas de individuos vivos. Leva o nome de "procesión das Xans". 

Marchan en dúas fileiras e levan un cadaleito. Canto máis á beira do cadaleito vaian os membros das ringleiras, máis axiña morren. Os que van máis lonxe poden tardar ata tres ou catro anos. Quen atopa esta procesión, vea, mais non a sente. O encontro case sempre se dá nas encrucilladas dos camiños, onde é costume deterse cos defuntos para que os cregos boten responsos. 

Se o que a atopa é amigo dos que van na procesión, o único que fan con el é levalo polo aire a outra parte; se é inimigo, danlle unha gran malleira e arrástrano polas silveiras. Son poucas as persoas que ven a procesión das Xans, pois para iso precisa posuír unha destas condicións: que o padriño de quen a ve,  rezase mal o credo cando o bautizaron, ou que o crego cambiase os santos óleos confundindo os da extrema unción cos do bautismo. Tal erro pódese remediar bautizándose de novo

Ó impresionante culto dos mortos ou dos devanceiros únese en Galicia a crenza das almas en pena, da ánimas peregrinas, que integran a Santa Compaña; por iso en moitas encrucilladas dos camiños se erguen os cruceiros e os petos de ánimas, onde se depositan as ofrendas piadosas en tributo ós que xa están na eternidade.