Novas

Elaboraramos esta presentación partindo da reportaxe que o Faro de Vigo fixera o 5 de outubro de 2014 a propósito do cincuenta aniversario de Mafalda e a entrega do premio Príncipe de Asturias de Comunicación e Humanidades ao seu creador, Quino. Hoxe, cando aínda temos recente o pasamento do humorista arxentino, recuperamos este pequeno traballo:

A PESTE DE ATENAS SEGUNDO LUCRECIO

Lucrecio é un poeta latino do século I a. C. autor do De rerum natura, poema didáctico composto por máis de sete mil hexámetros repartidos en seis libros.

Esta obra, divulgativa da filosofía epicúrea e da física de Demócrito, comeza (De rerum natura I, 1-49) cunha invocación á deusa Venus como xerme da natureza y remata (De rerum natura VI, 1138-1286), por antítese, rememorando a peste de Atenas.

Como paso previo, Lucrecio fala das orixes das epidemias en xeral, esquivando as causas mítico-relixiosas para centrarse nas de carácter racional: Agora vou explicarche eu a causa das enfermidades contaxiosas, destas pragas terribles, que de súpeto derraman sobre homes e rabaños a mortaldade (ib. VI, 1090-93), voan polo aire moitos xermes de enfermidade e de morte. Cando un azar ou accidente reuniu estes últimos e infectan o ceo, o aire faise pestilente (ib. 1095-97), este novo contaxio e pestilencia ao momento derrámase polas augas, e pégase aos cereais e humanos alimentos e aos pastos do gando; ou queda colgado algunhas veces o seu contaxio no aire, e non podemos respirar este fluído mesturado sen sorber a súa infección ao mesmo tempo. Colle a  pestilencia de ordinario tamén o mesmo ao boi que á  beante ovella.(ib. 1125-32)

Así procedente do interior de Exipto (ib. 1141)  chegou a peste a Atenas provocando unha morea de afectados e traendo a morte (ib. 1144).

Os síntomas comezaban  con ardente febre e ollos avermellados (ib. 1145-6), gorxas ulceradas e sanguiñentas (ib. 1147-8) e lingua áspera e torpe no seu movemento (ib. 1149-50) para acabar invadindo o peito, o corazón e demais vísceras (ib. 1151-1153); todo levaba a unha  terríbel agonía (cheiro fétido, anguria, xemidos, convulsións, chagas por todo o corpo, sensación permanente de sede, delirio, insomnio, alteracións respiratorias... ib. 1154-1195) antesala da morte que chegaba no oitavo ou noveno día (ib. 1197-98). En caso de evitar a morte nesta fase, producíase a recaída con novas úlceras, hemorraxias, afeccións de articulacións e xenitais (chegando algúns doentes, por instinto de supervivencia, á automutilación), amnesia (ib. 1198-1214) que abocaban no fatal desenlace.

Aínda que os cadáveres permanecían insepultos, aves e feras preeiras os evitaban e os cans fieis eran tamén albo da peste (ib. 1215-1224).

Era tal a mortaldade que os enterros facíanse con présa e sen acompañamento (ib. 1225) e o que non era afectado ou vítima mortal, estaba de loito (ib. 1250-51)

Non se coñecía remedio seguro (ib. 1226-29).  A desesperación das vítimas contribuía a súa morte (ib. 1230-34) mentres que o mal non facía diferenza entre os que abandonaban aos doentes por medo ao contaxio e os que, a pesar do contaxio se esforzaban en coidalos (ib. 1235-1246). Un contaxio do que foron correas de transmisión os labregos que, desde as aldeas afectadas, chegaron a unha xa superpoboada Atenas en plena Guerra do Peloponeso, onde non era posíbel manter o distanciamento social e onde se sucedían as imaxes máis horripilantes (moribundos vagando polas rúas, edificios públicos cheos de cadáveres, profanación de piras... ib. 1259-1286)

E así remata o De rerum natura.

Non proceden as comparacións pero algúns elementos dos vistos gardan certo paralelismo có que estamos a vivir hoxe nas nosas supostas sociedades avanzadas. Os virus do século V a. C. e do século XXI p. C. atacan por igual e poñen en evidencia as carencias pasadas e presentes.

FONTES:
http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lsante01/Lucretius/luc_rer0.html
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0130
CASTELLANOS, Antonio Ruiz. "La etiologia como forma de composicion de la Peste de Atenas en Tucidides y en Lucrecio." Cuadernos de Filología Clásica. Estudios Latinos, vol. 32, nº 1, 2012, p. 7+. Consultado 2 maio 2020.

ILUSTRACIÓNS:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lucretius_Rome.jpg
https://www.zendalibros.com/la-epidemia-de-atenas/

O CONCEPTO DE PESTE NAS ETIMOLOXÍAS DE ISIDORO DE SEVILLA

Isidoro de Sevilla (ca. 560- 636)  cuxa festividade celebra hoxe, 26 de abril, a igrexa católica é o patrón dos filólogos e un dos máis importantes eruditos hispanos da Idade Media, autor, entre outras obras, dos Originum sive etymologicarum libri viginti (divididos en 448 capítulos), especie de inmensa compilación na que se almacena, sistematiza e condensa todo o coñecemento do seu tempo, partindo da antigüidade pagá e cristiá. Para a súa redacción  Isidoro puido acceder a diversas obras eruditas, hoxe perdidas, como a do romano Marco  Terencio  Varrón e, por iso, as popularmente coñecidas como Etimoloxías (pois tentan explicar a etimoloxía de cada palabra relacionada có tema que trata, ás veces dunha maneira un pouco pintoresca) isidorianas  constitúen un elo imprescindible na transmisión da cultura clásica  grecolatina na España  visigoda e no resto de Occidente.

No libro IV das citadas Etimoloxías (6, 1, 17-19), na parte que se ocupa da medicina, Isidoro fala da peste  incluíndoa dentro das enfermidades agudas  (de  acutis  morbis)  que pasan con rapidez ou matan aínda máis rapidamente:

acutus morbus qui aut cito transit aut celerius interficit  (ISIDORO, Orig. IV, 6, 1), engadindo:

A peste é o contaxio que cando un o colle, rapidamente pasa a moitos. Prodúcese polo aire corrompido e afiánzase penetrando nas vísceras. Isto aínda que as máis das veces prodúcese polas potestades aéreas, con todo de ningunha maneira pode darse sen o arbitrio de Deus Todopoderoso. E chámase pestilencia case como “pastulencia”, porque como nun incendio, os corpos son “pasto” da enfermidade, como di Virxilio (Aen. V, 638): “Descende a peste por todo o corpo”. Igualmente chámase contaxio por contaminar  pois a quenquera que toque, mánchao. Tamén recibe o nome de inguinal, pola afección das inguas. Así mesmo é chamada  “lues” pola caída e pola dor que é tan aguda que non hai lugar para esperar a vida ou a morte, senón que vén un repentino abatemento xunto coa morte.

Pestilentia est contagium, quod dum unum adprehenderit, celeriter ad plures transit. Gignitur enim ex corrupto aere, et in visceribus penetrando innititur. Hoc etsi plerumque per aerias potestates fiat, tamen sine arbitrio omnipotentis Dei omnino non fit. 18 Dicta autem pestilentia, quasi pastulentia, quod veluti incendium depascat, ut (Virg. Aen. 5, 683): Toto descendit corpore pestis. Idem et contagium a contingendo, quia quemquem tetigerit, polluit. Ipsa et inguina ab inguinum percussione. Eadem et lues a labe et luctu vocata, quae tanto acuta est ut non habeat spatium temporis quo aut vita speretur aut mors, sed repentinus languor simul cum morte venit. (ISIDORO, ib.,17-19)

Manuscrito das Etimoloxías de Isidoro de Sevilla (procedente da abadía de Etival, século XII)

conservado na sala do Tesouro da mediateca Victor Hugo en Saint-Dié-des-Vosges (Francia)

Resumindo: para Isidoro a peste é unha enfermidade moi contaxiosa causada pola corrupción do aire (crenza xa dos gregos), que penetra e afecta sobre todo ás  vísceras. Pero Isidoro, na súa condición de eclesiástico, a máis da orixe física non descoida a intervención divina: a peste como  castigo reparador das maldades humanas. E en canto coñecedor da actualidade tampouco esquece as referencias a peste bubónica ou inguinal que comezara en Bizancio en tempos do emperador Xustiniano (541-544) para reproducirse con posterioridade en diversos lugares como Toledo (en  573) ou Valencia en 588.

FONTES:

https://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Isidore/4*.html#6
http://scielo.isciii.es/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1132-12962005000300015

ILUSTRACIÓN:

https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Etymologiae,_by_Isidore_of_Seville#/media/File:Isidore_de_S%C3%A9ville-Manuscrit-Saint-Di%C3%A9.jpg

A PESTE E O CAMBIO CLIMÁTICO NA ÉPOCA DE XUSTINIANO

A de  Bizancio entre os anos 541 e 544 é a peste  que, en certo modo, sinala  o final da antigüidade e os primeiros tempos da Idade Media. Nestas datas estalou unha pavorosa pandemia que sería ben descrita por tres autores do século VI: Xoán de Éfeso, Procopio de Cesarea (Guerra Persa II, 22-23) e Evagrio Escolástico (Historia eclesiástica IV, 29); segundo este último a peste orixinaríase en Etiopía, estendida desde alí por moitos países, chegou a Bizancio,  capital do imperio romano de Oriente.  Parece que na xénese e expansión deste andazo influíu o cambio climático detectado nos anos 535-36, ao que se refire Procopio:

... o Sol daba a súa luz sen brillo, como a Lúa, durante este ano enteiro, e parecíase completamente ao Sol eclipsado, porque os seus raios non eran claros tal como é habitual. E desde o momento en que iso sucedeu, os homes non estiveron libres nin da guerra nin da peste nin de ningunha cousa que non levase á morte. E sucedeu no momento en que  Xustiniano estaba no décimo ano do seu reinado.               (PROCOPIO, Guerra Persa IV, 14)

O mesmo escritor fálanos da incidencia da peste na cidade:

A enfermidade durou catro meses en  Bizancio, e a súa maior virulencia durou tres meses. Nun principio as mortes foron algo máis que o normal, despois a mortalidade elevouse moito máis, e máis tarde alcanzou a 5.000 persoas cada día, e mesmo chegou un momento que foron dez mil cada día e ata máis. Ao principio todos os homes asistían ao enterro dos mortos da súa propia casa,  despois arroxáronos nas tumbas doutros, para finalmente chegar a un estado de confusión e desorde. Os escravos foron separados dos seus donos, e homes que en tempos foran ricos foron privados do servizo dos seus criados, que enfermaran ou morreran, chegando mesmo a haber casas completamente baleiras de seres humanos. Por esa razón sucedeu que algúns dos homes notables da cidade permaneceron sen sepultar durante moitos días.         (PROCOPIO, Guerra Persa II, 23, 3-6)

En termos parecidos  exprésase Xoán de Éfeso; infórmanos como os afectados por esta doenza presentaban bubóns, ollos sanguinolentos, febre e  pústulas e morrían en dous ou tres días, rapidamente despois dun longo período de confusión mental. Fala tamén da rapidez do contaxio, sendo os espazos e locais públicos como igrexas e mercados onde se producían máis vítimas. Con todo, algúns conseguían recobrarse nunha primeira etapa aínda que adoitaban morrer por infeccións posteriores. Para este eclesiástico historiador a orixe última desta pandemia era un castigo de Deus á humanidade polos seus pecados.

Tamén comenta que como consecuencia desta peste, que non facía distinción entre pobres e ricos, quedaron arrasadas e deshabitadas distintas partes do Imperio. O maior problema en Bizancio, segundo este autor, eran os corpos insepultos das persoas que morrían nos espazos públicos. A gran mortaldade paralizou a vida económica e comercial da cidade.

Peter Brueghel o Vello, O triunfo da Morte,  Museo do Prado

Ante tan alarmantes e complexas circunstancias as autoridades imperiais comezaron contabilizando os mortos e organizaron cemiterios especiais para sepultalos. Xoán de Éfeso fala incluso de barcos que sacaban os cadáveres da cidade para levalos a lugares especiais escollidos con tal fin. Ao principio  enchíanse as naves e os mortos tirábanse ao mar. Despois, o emperador Xustiniano construíu grandes foxas comúns para depositar os cadáveres nos arredores da cidade.

Se terrible foi a mortaldade ocasionada por esta peste (que decimou a poboación da capital do imperio romano de Oriente) non menos preocupante resultou a súa rápida propagación chegando ao occidente: Alxeria, Península Ibérica, Italia ou Francia.

Polo que fai á Península Ibérica, a existencia da peste bubónica no ano 542, no reinado do  visigodo  Teudis, aparece citada no  Chronic.  Caesar. En 573 Toledo foi arrasada pola peste bubónica, en 588 había peste na zona valenciana. Nos séculos posteriores está documentada a reaparición da peste: en 707-709, vésperas da invasión islámica (vid.: GARCÍA MORENO,  L. A., El fin del reino  visigodo de Toledo, Madrid, 1975) Tamén as fontes árabes (vid.: MOLINA,  L., Una descripción anónima de Al-Andalus, Madrid, 1983) falan de grandes epidemias nos anos 804-805, especialmente en 900-901, 919-920, 983-984, 1016-1017, 1232-1233 e 1237-1238.

FONTES:

EVAGRIO ESCOLÁSTICO: http://remacle.org/bloodwolf/eglise/evagre/eglise4.htm#XXIX

XOÁN DE ÉFESO: https://archive.org/details/chronicleknownal0000dion/page/74

PROCOPIO DE CESAREA: http://remacle.org/bloodwolf/historiens/procope/vandales2.htm#XIV

http://remacle.org/bloodwolf/historiens/procope/perses22.htm#XXIII

http://revistas.uned.es/index.php/ETFII/article/viewFile/13738/12424

https://www.nuevatribuna.es/articulo/cultura---ocio/plagas-plagadejustiniano-historia-cultura-pandemia-imperioromano/20200324161047172561.html

https://historia.nationalgeographic.com.es/a/peste-que-asolo-imperio-justiniano_13631/6

http://lazaretodemahon.blogspot.com/2009/08/la-peste-justiniana.html

https://es.m.wikipedia.org/wiki/Archivo:Mosaic_of_Justinianus_I_-_Basilica_San_Vitale_(Ravenna).jpg

https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/el-triunfo-de-la-muerte/d3d82b0b-9bf2-4082-ab04-66ed53196ccc

A PESTE DE CARTAGO OU CIPRIANA

A mediados do século III p. C. iniciouse en Etiopía unha peste que pasou a Exipto (só na cidade de Alexandría calcúlase que pereceu un 60% da poboación) e  acabou estendéndose por amplas zonas do imperio Romano (en Roma a mortaldade diaria chegaba as cinco ou seis mil persoas).

Esta peste, que durou uns vinte anos, é coñecida como “de Cartago” ou  “de Cibrán” porque sabemos dela e da súa afección no norte de África grazas aos escritos do bispo de Cartago Cibrán e do seu biógrafo Poncio quen, na súa Vita Cypriani  infórmanos:

... houbo un brote dunha horrorosa peste, e  a excesiva destrución dunha odiosa enfermidade invadiu cada casa, unha tras outra, do medorento pobo, seguindo adiante día tras día cun ataque repentino a persoas innumerables, cada un da súa propia casa. Todos tremían, fuxían, evitando o contaxio, expoñendo de xeito impío aos seus propios amigos, coma se coa exclusión da persoa que  ía a morrer de todos os xeitos da peste, puidese librarse un mesmo da morte. Alí xaceron por toda a cidade o que xa non eran corpos senón os cadáveres de moitos, e, pola contemplación dun destino que podería á súa vez ser o propio, esixía a piedade de quen pasaba, piedade por eles mesmos. Ninguén consideraba máis nada que as súas crueis ganancias...

O medo ao contaxio provocaba o abandono das vítimas. Dise que en Alexandría apareceu un pequeno número de mozos cristiáns, os chamados parabolanos, que asistían aos doentes, transportábanos, acompañaban aos moribundos e enterraban os defuntos. Có tempo pasarían a ser un grupo violento que derribaría o templo de Serapis (392 d. C) ou incitarían ás masas para asasinar á célebre Hipatia pero esa e outra historia.

Volvendo á peste da que hoxe estamos a falar, o propio Cibrán, ante tan alarmante situación e ante o ataque dos ladróns polo abandono de casas, almacéns e obradoiros, viuse obrigado a organizar a comunidade.

Thomas Cole, The Course of Empire: Destruction (1836), Historical Society New York

O mesmo bispo no seu tratado De mortalitate presenta a sintomatoloxía da pandemia:

... as entrañas, relaxadas nun fluxo constante, descargan ao corpo da súa forza; ...un lume que se orixina nos  fermentos da medula [febre] provoca feridas bucais e anxina dolorosa; que os intestinos estean sacudidos cun vómito continuo; que os ollos estean a arder inxectados de sangue; que nalgúns casos os pés ou algunhas partes dos membros gangrénense polo contaxio dunha enfermiza  putrefacción; que desa debilidade que xorde pola  mutilación e a perda do corpo, ben a mobilidade debilítase, ou se  obstrúe o oído, ou se escurece a visión...

As consecuencias da peste na sociedade romana foron catastróficas: o exército imperial perdeu un importante número de soldados, os tránsitos comerciais e a economía en xeral resentiuse gravemente, o imperio entraba nunha vía de decadencia e desintegración.

Os cristiáns, nalgúns momentos vítimas expiatorias das pestes, víronse moi aumentados en número ao converterse en masa miles de cidadáns persuadidos polos predicadores que culpaban do andazo á degradación moral provocada polos costumes romanos.

FONTES:

http://users.drew.edu/ddoughty/Christianorigins/persecutions/cyprian.html

https://www.ccel.org/ccel/schaff/anf05.iv.v.vii.html

https://www.newadvent.org/cathen/11467a.htm

http://revistas.uned.es/index.php/ETFII/article/viewFile/13738/12424

A PANDEMIA EN TEMPO DOS ANTONINOS

A gran epidemia dos Antoninos (en referencia á dinastía homónima da que formaba parte o emperador Marco Aurelio,  unha das vítimas mortais da peste) tamén chamada de Galeno (médico cuxa intervención foi solicitada polo propio emperador) veu  desde Oriente a Occidente e  pode ser considerada una pandemia por ter afectado a moitas zonas do imperio romano.

Comprobemos o que din as fontes antigas sobre as orixes, extensión, sintomatoloxía e consecuencias desta praga.

Amiano Marcelino (s. IV p. C.) escribe que a peste enche de enfermidade e morte a todo o territorio situado entre a terra dos persas, o  Rhin e as  Galias. (Hist., XXXI. 6, 24)

Para a  Historia Augusta  o retorno de  Vero e o exército oriental tivo a fatalidade, segundo parece, de levar consigo a peste a todas as provincias por onde pasou ata que chegou a Roma (...) E din que a epidemia xurdiu en  Babilonia cando se escapou un bafo pestilente dunha arqueta de ouro do templo de Apolo, na que un soldado abrira por casualidade unha físgoa, e que desde alí enche de enfermidade e morte o reino dos partos e o orbe”(SHA., Vita Verus, VIII.1)

Un fragmento do historiador Crepereius Calpurnianus, sinala a orixe da peste en Exipto.

Para Luciano de  Samosata (Quomodo Hist. conscr. 15) en realidade a peste nace en Etiopía e, a través de Exipto, chega a Asia e  Seleucia, e logo o exército romano expandiríaa por todo o imperio.

Galeno como testemuña directa describiu os síntomas presentados polos enfermos desta maneira: ardor  inflamatorio nos ollos;  arroibamento sui generis da cavidade bucal e da lingua; aversión aos alimentos; sede  inextinguible; temperatura exterior normal, contrastando coa sensación de  febre interior; pel arroibada e húmida; tose violenta e rouca; signos de  flegmasia  laringobronquica;  fetidez  do alento;  erupcións e  fístulas, diarrea, esgotamento físico;  gangrenas parciais e separación espontánea de órganos;  perturbacións das  facultades intelectuais; delirio tranquilo ou furioso e morte  entre o sétimo e noveno día. (Methodus Medendi, XII)

Eugène Delacroix, Últimas palabras do emperador Marco Aurelio, óleo (1844, Museo de Belas Artes de Lyon

A imaxe máis terrible da peste ofrécea a vida de Marco Aurelio dentro da Historia  Augusta, onde se di que presentouse unha peste tan atroz que se tiñan que sacar os cadáveres da cidade en vehículos e carretas. Foi entón cando os  Antoninos sancionaron unhas leis  moi rigorosas sobre enterramentos e sepulcros, prohibindo mesmo que os particulares construísen tumbas nas súas vilas, disposición que aínda hoxe se cumpre. A peste consumiu a moitos milleiros e a moitos próceres, aos máis ilustres dos cales Antonio fixo erixir estatuas. E tan grande foi a súa bondade que celebrou funerais para as clases baixas correndo os gastos a cargo do Tesouro. (SHA, Vita  Marcus  Aurelius,  XIII, 3-6).

As últimas palabras do emperador antes de morrer resumen a virulencia da praga:

Por que me chorades e non pensades máis na peste e na morte ante a que todos caeremos? (SHA, Vita  Marcus  Aurelius,  XXVIII, 4)

Estímase que esta pandemia (que rebrotou durante dúas décadas, 165-180 p. C) causou a morte de entre tres e medio e cinco millóns de persoas en todo o imperio Romano sen facer distinción de clases sociais. Afectou tamén á economía (paralizada total ou parcialmente, incremento do prezo dos escravos) e ao exército provocando o recrutamento de escravos, gladiadores, mercenarios e incluso delincuentes:
 
... instruíu para a milicia aos escravos, como se fixo en tempo da guerra  púnica, aos que se chamou voluntarios como aos  volóns [escravos rescatados a cargo do erario público e alistados no exército]. Tamén armou aos gladiadores a quen chamou os compracentes, e fixo soldados dos bandoleiros de  Dalmacia e os  Dardanelos. (SHA,Vita Marcus Aurelius, XXI, 8)

FONTES
https://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost04/Ammianus/amm_re31.html

https://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost05/HistoriaAugusta/hia_vi05.html

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0511%3Achapter%3D15%3Asection%3D22

http://cmg.bbaw.de/epubl/online/cmg_05_04_02.php?p=67

http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost05/HistoriaAugusta/hia_vi04.html

http://asclepio.revistas.csic.es/index.php/asclepio/article/viewFile/215/211&a=bi&pagenumber=1&w=100

http://revistas.uned.es/index.php/ETFII/article/viewFile/13738/12424

https://scielo.conicyt.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0716-10182016000200011

https://www.despertaferro-ediciones.com/2017/brote-zombi-imperio-romano/

A PESTE DE EXINA NAS METAMORFOSES DE OVIDIO

O poeta latino Ovidio (43 a. C.-17 p. C.) nuns cen versos (520-613) do libro VII das súas Metamorfoses descríbenos a terrible peste (mitolóxica) que sufriu a illa de Exina.

Exina, ninfa filla do deus río Asopo, foi unha máis das moitas conquistas do donxoanesco Zeus quen a levou á illa de Enone  e doulle un fillo chamado Éaco. Este Éaco será o rei da illa que, en honor a súa nai e amante de Zeus, pasará a chamarse Exina.
Hera, a lexítima cónxuxe de Zeus, vai vingarse desta  enésima aventura extramarital do seu esposo, enviando unha terrible peste contra a illa de Exina, peste que vai ser relatada por Éaco.

Jean-Baptiste Greuze (1725 – 1805) Exina visitada por Xúpiter,  Metropolitan Museum of Art, New York

Seguindo a descrición que desta peste fai Ovidio, todo parece indicar que o poeta lera o relato que doutra peste, a de Atenas (esta real), compuxera o historiador grego Tucídides.

Resumamos, pois, algunhas das características do andazo mitolóxico que Ovidio pon en boca de Éaco.

A peste comeza provocando unha atmosfera asfixiante, as serpes coa súa pezoña contaminaron as fontes, afectou despois aos animais tanto domésticos como salvaxes, os seus cadáveres podrecían sen que aves de rapina ou famentos lobos os toquen e finalmente os miasmas atacan aos granxeiros e chegan á cidade (Ov., Metamorfoses, VII, 527-553)

… abrásanse primeiro as entrañas, e da chama oculta
é síntoma o  eritema e a respiración  ampeante; polo ardor,
áspera, incha a lingua;  reseca polo cálido alento,
móstrase a boca aberta e as  boqueadas capturan un aire pesado.
Non poden soportar leito nin roupa algunha,
senón que colocan os seus  espidos peitos sobre a terra,
e o corpo non se arrefría co chan, máis ben o chan quéntase co corpo.
E non hai quen atalle o mal, entre os propios médicos
o terrible azoute desátase , e a súa ciencia dana a quen a exercita.
Canto máis preto e con maior dedicación atende ao enfermo,
máis pronto chega a compartir a morte, e  de sandar
cando se desvaneceu a esperanza e ven na morte o fin da enfermidade,
abandónanse aos seus instintos e non se preocupan do que poida ser útil,
pois nada é útil… (ib. 554-567)

... vagando medio mortos polas rúas, mentres podían terse en pé,
podíaselles ver;  a outros chorar, tendidos na terra,
e extraviar os seus cansos ollos no supremo esforzo;
alongan os seus brazos cara ás estrelas do ceo que sobre eles penden,
e aquí e alá expiran, onde a morte os sorprende. (ib. 577-81)

... Os corpos sen vida non son conducidos como de costume
en cortexos fúnebres, pois as portas da cidade non admiten tantos cortexos:
xacen  insepultos por terra ou son arroxados sen  exequias
sobre xigantescas  piras. E xa non hai piedade,
pelexan polas  piras e arden en lumes alleos.
Non hai quen bote unha bágoa e non choradas vagan
as almas de fillos e pais, de mozos e vellos,
nin sitio para as tumbas ni árbores para o lume chegan. (ib. 606-613)
 
Éaco (ib. 614-660) que viu ao seu pobo decimado pola peste,  pide e consegue de Zeus a repoboación de Exina: as formigas converteranse nun formidable exército de hoplitas: os mirmidóns (xentilicio derivado do substantivo grego que significa “formiga”) que, máis tarde asediarán Troia e alí tamén sufrirán unha peste polo comportamento insolente de Agamenón co sacerdote de Apolo Crises, episodio do que xa falamos.

Non será por pestes... reais ou mitolóxicas!

FONTES:
http://www.hs-augsburg.de/~harsch/Chronologia/Lsante01/Ovidius/ovi_me07.html#07
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean-Baptiste_Greuze_-_Aegina_Visited_by_Jupiter,_1767-69.jpg

EMPÉDOCLES E A PESTE DE AGRIGENTO

Dióxenes Laercio, historiador do século III p. C., na súa obra Vidas, opinións e sentenzas dos filósofos máis ilustres, oferta unha gran contribución á historia da filosofía antiga xa que fai unha breve introdución sobre a vida e doutrinas da maioría dos filósofos gregos. Dividida en dez libros hoxe  imos ocuparnos dun fragmento do libro VIII dedicado a Pitágoras e os pitagóricos. Nel, despois do mestre, fálasenos da figura de Empédocles e dalgunhas lendas a propósito da súa peculiar biografía, é aquí onde aparecen referencias á peste de Selinunte ou Agrigento:

...τοῖς Σελινουντίοις ἐμπεσόντος λοιμοῦ διὰ τὰς ἀπὸ τοῦ παρακειμένου ποταμοῦ δυσωδίας, ὥστε καὶ αὐτοὺς φθείρεσθαι καὶ τὰς γυναῖκας δυστοκεῖν, ἐπινοῆσαι τὸν Ἐμπεδοκλέα καὶ δύο τινὰς ποταμοὺς τῶν σύνεγγυς ἐπαγαγεῖν ἰδίαις δαπάναις: καὶ καταμίξαντα γλυκῆναι τὰ ῥεύματα. οὕτω δὴ λήξαντος τοῦ λοιμοῦ καὶ τῶν Σελινουντίων εὐωχουμένων ποτὲ παρὰ τῷ ποταμῷ, ἐπιφανῆναι τὸν Ἐμπεδοκλέα: τοὺς δ᾽ ἐξαναστάντας προσκυνεῖν καὶ προσεύχεσθαι καθαπερεὶ θεῷ.

...acometendo aos  selinuntios (habitantes de Selinunte ou Agrigento, unha das cidades máis importantes da Magna Grecia, Sicilia) unha peste polo fedor dun río próximo corrompido, de modo que non só morrían, senón que tamén se lles dificultaban os partos ás mulleres, discorreu  Empédocles conducir a el a costa súa dous dos ríos máis inmediatos, con cuxa mestura se  dulcificaron as augas. Cesada a peste, e achándose os  selinuntios  facendo unha festa ás beiras do río, apareceu alí  Empédocles; e eles, levantándose, adorárono e ofrecéronlle os seus votos como a un deus. (VIII, 2, 70)

Deixando de lado o que de lendario e fantasioso poida ter o relato, hai un fondo histórico. Durante o asedio de Agrigento, o xeneral cartaxinés Aníbal Magón (non confundir con Aníbal Barca) e moitos dos seus soldados pereceron por mor dunha peste, corría o ano 406 a. C.

Unha vez máis confírmase que guerra e peste son, de xeito habitual, aliadas.

FONTES:

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0257%3Abook%3D8%3Achapter%3D2     

https://www.biografiasyvidas.com/biografia/e/fotos/empedocles_1.jpg